Μελέτη της φυσικής ιστορίας, γενετικών και ανοσολογικών παραμέτρων στο συστηματικό ερυθηματώδη λύκο: νευροψυχιατρικός λύκος

IntroductionNeuropsychiatric systemic lupus erythematosus (NPSLE) poses a diagnostic and therapeutic challenge. An American College of Rheumatology (ACR) research committee has published a set of case definitions for 19 NPSLE syndromes, in an effort to homogenize terminology for research and clinical practice purposes. These case definitions involve both the central and the peripheral nervous system, are categorized into focal and diffuse and have a wide heterogeneity that ranges from overt manifestations such as stroke, seizures and psychosis, to headache or cognitive dysfunction. Attribution of neuropsychiatric events to lupus warrants a thorough investigation and exclusion of alternative causes. Diagnostic workup and treatment decisions are typically performed on a patient-by-patient basis and often necessitate the involvement of multiple medical specialties. In an effort to homogenize the management of patients with NPSLE, a EULAR task force has issued a set of recommendations addressing diagnostic and therapeutic issues, using a combination of evidence-based approach and expert consensus. A validation or comparison of these recommendations with routine clinical practice has not been performed. One particular neuropsychiatric manifestation included in the ACR nomenclature for NPSLE is demyelinating syndrome (termed lupoid sclerosis in the past). However, distinction of this entity from frank multiple sclerosis (MS) is not clear, given the recent advances in MS diagnostics, which aim to increase sensitivity in diagnosing the disease.Aims of the ThesisFor the purpose of this Thesis, we performed a comprehensive study of NPSLE in two European centres (with the cooperation of a EULAR scholar, Dr. Cristina Pamfil from «Iuliu Hatieganu» University of Pharmacy and Medicine, Cluj-Napoca, Romania). More specifically we:•analyzed demographic, clinical and neuroimaging data from all “primary” NPSLE cases from Heraklion and Cluj•compared routine clinical practice against the EULAR recommendations for NPSLE to unveil potential pitfalls and limitations •evaluated treatment options and long-term outcome of NPSLE - analyzed in more detail patients that received cyclophosphamide (CYC) for severe neuropsychiatric manifestations, using a structured approach to assess response•identified SLE patients with clinical and neuroradiological features of demyelination and classified them as SLE-associated demyelinating syndrome or coexistence of SLE with frank MS, by diagnostic criteria. Patients and methodsTwo national tertiary referral centres for patients with SLE and suspected neuropsychiatric involvement, Heraklion, Greece and Cluj, Romania participated in the study. •For the characterization of the NPSLE cohort, SLE patients with confirmed “primary” neuropsychiatric involvement were selected by retrospective chart review from all lupus cases over the last 15 years. All patients fulfilled at least four of the revised American College of Rheumatology (ACR) classification criteria for SLE at the time of NPSLE diagnosis and had undergone regular follow-up in each centre. For each neuropsychiatric manifestation included, we recorded all diagnostic procedures the patients underwent and the therapies they received. We then compared the diagnostic and therapeutic decisions applied, against the EULAR recommendations for NPSLE (both the general ones and those specific to the event).•To assess the efficacy and safety profile of CYC in NPSLE, we identified “primary” NPSLE cases that received CYC for their neuropsychiatric syndrome and documented all variables relating to dosing, route of administration and cumulative dose, outcome and duration of follow-up, as well as occurrence of serious adverse events. •For the characterization of patients with SLE and demyelinating features, we scrutinized our NPSLE cohorts and also utilized data from the independently established cohort of MS in the Neurology Clinic of the University Hospital of Heraklion, to identify potential patients with features of both diseases. Identified cases were followed up with combined rheumatologic/neurologic evaluation on a regular basis at 3–6 month intervals, depending on disease activity. We also reviewed the English language literature using the PubMed database from 1966 to January 2013 with the following index terms: “multiple sclerosis” OR “myelitis” OR “myelopathy” OR “demyelination” AND “SLE” OR “lupus” (terms present in title or abstract).Results •Characterization of the NPSLE cohort and comparison of usual clinical care with the EULAR recommendations: We identified 94 patients who experienced a total of 123 lupus-related neuropsychiatric events. Approximately 35% of events occurred within the first year after SLE diagnosis. Most prevalent events were cerebrovascular diseases (CVD) (n=21, 17.1%), cognitive dysfunction (n=18, 14.6%), intractable lupus headache and mood disorder (n=12 each, 9.8%). Brain MRI was performed in 75 neuropsychiatric events (61.0%). In 21 of them (28.0%), MRI was considered normal; in the remaining cases, the most common finding was non-specific periventricular white matter hyperintensities (WMHIs, 40.8%), followed by cerebral infarcts (21.1%). Treatment included steroids (either initiation or escalation of previous dose) in 89 cases (72.4%) and immunosuppressives in 73 cases (59.3%). Antithrombotic therapy was administered in 41 neuropsychiatric events, most commonly in ischemic CVD.We found overall satisfactory concordance rates between usual care and the EULAR recommendations, with level of agreement reaching 68.7% for diagnostic work-up and 62.7% for treatment decisions. In a post-hoc analysis, we did not observe statistically significant differences in terms of agreement with the EULAR recommendations, when neuropsychiatric events were stratified according to the time period (prior to or after 2010, year of publication of the EULAR recommendations) they occurred. Despite this good concordance, we identified a number of issues such as overutilization of brain MRI (42.9% of neuropsychiatric events with no such recommendation), suboptimal evaluation for cognitive dysfunction (less than 30% of patients underwent formal neurocognitive assessment) and frequent use of immunosuppressives in CVD disease (52.4% of cases received immunosuppression in addition to antiplatelets/anticoagulants).•Efficacy and safety of CYC for NPSLE: CYC was administered in 50 neuropsychiatric events. Most frequent indications were psychosis (12 cases), polyneuropathy (6 cases), and cerebrovascular disease, seizure disorder and cranial neuropathy (5 cases). CYC was mainly administered as monthly pulses (median number: 8.0, median cumulative dose: 7.2 gr). Cases were followed for a median of 46.5 months. At last follow-up, partial or complete response of NPSLE was observed in 84% of events; 10% had stable disease, whereas the remaining 6% failed to improve or worsened and were rescued with rituximab. Relapses were observed in six events (12%) at median 8 months after initial response. No malignancies were observed, yet there were three cases of severe infections. Amenorrhea was recorded in three patients, who had not received gonadal protection.•Characterization of SLE patients with demyelinating features: Our cohort of NPSLE patients included patients with myelopathy and optic neuropathy, however no patients qualified for the ACR definition of SLE-associated demyelinating syndrome. On the contrary, scrutinization of both SLE and MS cohorts identified nine patients who fulfilled the diagnostic criteria for both SLE and MS. This corresponded to prevalence rate 1.0-1.2% in each cohort. (SLE and MS). Initial presentation of MS included spinal symptoms in seven patients. All patients had features of mild SLE with predominantly cutaneous, mucosal and musculoskeletal manifestations. Accordingly, therapeutic decisions were mainly guided by the severity of the neurological syndrome. During median follow-up of 4 years, three patients remained stable and the remaining experienced gradual deterioration in their neurological status. SLE remained quiescent in all patients while on standard immunomodulatory MS therapy.The systematic literature search identified detailed reports of nine cases of SLE and MS coexistence. Unlike our patients who carried a mild SLE phenotype, cases from the literature tended to have more severe SLE, with three patients having at least one major manifestation including CNS, renal, and severe hematologic disease.ConclusionsWe characterized the cohorts of NPSLE patients in two European experienced centres and attempted to juxtapose real-life management of SLE patients with neuropsychiatric manifestations with the EULAR recommendations, and identify areas that may require additional attention. Notably, the time period of our study predominantly included events that occurred before the publication of the EULAR recommendations in 2010. In this regard, the overall good concordance rates between usual care and the recommendations and the absence of a significant difference in this concordance between events occurring prior and after publication of the recommendations is a reassuring observation, as the management of NPSLE has traditionally been based on expert opinion. Nevertheless, despite good concordance between EULAR recommendations for NPSLE and usual clinical practice, we identified a number of issues such as overutilization of brain MRI, suboptimal evaluation for cognitive dysfunction and frequent use of immunosuppressives in cerebrovascular disease that need to be further investigated.Regarding the efficacy of CYC in NPSLE, our observations confirm the efficacy of pulse CYC inthis situation, since more than 80% of events demonstrated at least moderate improvement from their baseline status during the follow-up period. Our finding of higher response rates in cases where CYC was given as 1st line therapy could imply that intense immunosuppression is more efficacious if instituted early in NPSLE. Not withstanding the retrospective nature of our data, in cases wherein gonadotoxicity is not a major concern, pulse CYC should not be withheld in severe NPSLE.Finally, we did not find cases of “demyelinating syndrome” in our cohort of NPSLE patients. Instead, using our hospital-based SLE and MS cohorts at the University of Crete, we identified patients with SLE who additionally fulfilled the diagnostic criteria for MS and described the prevalence, diagnosis, treatment, and prognosis of cases that have both diseases. We found that coexistence of the two disorders reaches an estimated point prevalence of about 1% among patients with SLE or MS. The combination of these findings suggests that, given the high sensitivity of new diagnostic criteria for MS, the concept of “MS-like” syndrome in SLE may need to be reevaluated, since it may actually represent overlap of two diseases. Patients with SLE-MS overlap in our experience tend to have mild SLE without major extra-CNS organ involvement, which does not require intensive immunosuppressive treatment. MS tends to follow a relapsing-remitting course (frequent relapses), yet with minimal accumulation of disability and its clinical severity dictates the choice of immunomodulating agents.ΕισαγωγήΟι ασθενείς με συστηματικό ερυθηματώδη λύκο (ΣΕΛ) παρουσιάζουν 9.5 φορές αυξημένο κίνδυνο για νευροψυχιατρικές εκδηλώσεις σε σχέση με το γενικό πληθυμό (νευροψυχιατρικός ΣΕΛ, ΝΨΣΕΛ). Σε προοπτικές μελέτες, η συχνότητα εμφάνισης νευροψυχιατρικών εκδηλώσεων κυμαίνεται 40–50% σε ασθενείς ΣΕΛ με Καυκάσια ή Ισπανική καταγωγή και 10–20% σε ασθενείς με Ασιατική καταγωγή. Η ονοματολογία του American College of Rheumatology (ACR) ορίζει 19 διαφορετικά νευροψυχιατρικά σύνδρομα σε ασθενείς με ΣΕΛ που αφορούν είτε το κεντρικό νευρικό σύστημα (ΚΝΣ), όπως είναι η άσηπτη μηνιγγίτιδα, η ψυχωτική διαταραχή, και η επιληπτική διαταραχή, είτε το περιφερικό νευρικό σύστημα (ΠΝΣ), όπως είναι η πολυνευροπάθεια και η αυτόνομη νευροπάθεια. Τα νευροψυχιατρικά σύνδρομα διαχωρίζονται επίσης σε εστιακά, όπως το αγγειακό εγκεφαλικό σύμβαμα και η μυελοπάθεια και σε διάχυτα, όπως η άνοια και η οξεία σύγχυση. Στη χώρα μας δεν έχει μελετηθεί επαρκώς η επιδημιολογία του νευροψυχιατρικού ΣΕΛ, καθώς και η διαγνωστική-θεραπευτική προσέγγιση των ασθενών αυτών.Η διαγνωστική προσέγγιση και η θεραπευτική αντιμετώπιση του ΝΨΣΕΛ αποτελεί μια κλινική πρόκληση και τυπικά γίνεται σε εξατομικευμένη βάση με τη συμμετοχή πολλαπλών ιατρικών ειδκοτήτων (ρευματολόγος, νευρολόγος, ψυχίατρος, νευροαπεικονιστής). Σε μια προσπάθεια να ομογενοποιηθεί η αντιμετώπιση των ασθενών με ΝΨΣΕΛ, η Ευρωπαϊκή Εταιρεία Ρευματολογίας (European League against Rheumatism, EULAR) θέσπισε το 2010 κατευθυντήριες οδηγίες για τη διάγνωση και τη θεραπεία της συγκεκριμένης κλινικής οντότητας, χρησιμοποιώντας συνδυασμό των υπαρχόντων βιβλιογραφικών δεδομένων (evidence-based) και της γνώμης μιας μεγάλης ομάδας ειδικών (expert opinion). Η εφαρμογή των συγκεκριμένων κατευθυντήριων οδηγιών δεν έχουν δοκιμαστεί/επαληθευτεί στην καθημερινή κλινική πράξη. Ένα από τα 19 διαφορετικά κλινικά σύνδρομα του ΝΨΣΕΛ είναι το απομυελινωτικό σύνδρομο (παλαιότερη ονομασία: «λυκοειδής σκλήρυνση» (lupoid sclerosis). Παραταύτα, η διάκριση του συνδρόμου αυτού από την πολλαπλή σκλήρυνση (ΠΣ) (multiple sclerosis, MS) δεν είναι σαφής, δεδομένης της πρόσφατης προόδου στη διαγνωστική της ΠΣ, η οποία στοχεύει στην αύξηση της ευαισθησίας και ειδικότητας στη διάγνωση της ΠΣ.Σκοπός της μελέτηςΓια το σκοπό της παρούσας διατριβής, πραγματοποίησαμε μια αναλυτική μελέτη/καταγραφή του ΝΨΣΕΛ σε δύο ευρωπαϊκά τριτοβάθμια κέντρα (με τη συνεργασία της Δρ. Cristina Pamfil από το Πανεπιστήμιο Φαρμακολογίας και Ιατρικής «Iuliu Hatieganu», στο Cluj-Napoca της Ρουμανίας. Πιο συγκεκριμένα:•αναλύσαμε δημογραφικά, κλινικά και νευροαπεικονιστικά δεδομένα από όλες τις περιπτώσεις ΝΨΣΕΛ στο Ηράκλειο και το Cluj•συγκρίναμε την καθημερινή κλινική πρακτική με τις κατευθυντήριες οδηγίες της EULAR για το ΝΨΣΕΛ για να αποκαλύψουμε πιθανές πρακτικές αδυναμίες των τελευταίων •αξιολογήσαμε τις θεραπευτικές επιλογές και την έκβαση των ασθενών με ΝΨΣΕΛ - αναλύσαμε σε βάθος την αποτελεσματκότητα και την ασφάλεια της ενδοφλέβιας κυκλοφωσφαμίδης (CYC) σε περιπτώσεις σοβαρού ΝΨΣΕΛ, χρησιμοποιώντας μια δομημένη (structured) προσέγγιση για την αξιολόγηση της κλινικής ανταπόκρισης των ασθενών•αναγνωρίσαμε ασθενείς με ΣΕΛ και κλινικoαπεικονιστικές εκδηλώσεις απομυελίνωσης, ταξινομώντας τους ως «απομυελινωτικό σύνδρομο σχετιζόμενο με ΣΕΛ» ή ως συνύπαρξη ΣΕΛ και ΠΣ, με βάση τα υπάρχοντα διαγνωστικά κριτήρια. Ασθενείς και μέθοδοιΔύο περιφερειακά τριτοβάθμια κέντρα αναφοράς για ασθενείς με ΣΕΛ και πιθανή ΝΨ συμμετοχή συμμετείχαν στη μελέτη (Κλινική Ρευματολογίας, Κλινικής Ανοσολογίας και Αλλεργίας, Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Ηρακλείου, Ελλάδα - Τμήμα Ρευματολογίας, Πανεπιστήμιο Φαρμακολογίας και Ιατρικής «Iuliu Hatieganu», Cluj-Napoca, Ρουμανία. •Για το χαρακτηρισμό της κοορτής ΝΨΣΕΛ, όλοι οι ασθενείς με ΣΕΛ και επιβεβαιωμένη «πρωτοπαθή» ΝΨ συμμετοχή ανασκοπήθηκαν με αναδρομική μελέτη όλων των φακέλων των ασθενών με ΣΕΛ τα τελευταία 15 έτη. Όλοι οι ασθενείς πληρούσαν ≥ 4 από τα αναθεωρημένα κριτήρια ταξινόμησης του ACR για τη διάγνωση του ΣΕΛ τη στιγμή της ΝΨ εκδήλωσης και είχαν τακτική παρακολούθηση σε ένα από τα κέντρα της μελέτης. Για κάθε ΝΨ εκδήλωση που συμπεριλήφθηκε, καταγράψαμε όλες τις διαγνωστικές πράξεις και τις θεραπείες που χρησιμοποιήθηκαν. Στη συνέχεια, συγκρίναμε τις διαγνωστικές και θεραπευτικές αυτές αποφάσεις με τις αντίστοιχες οδηγίες της EULAR για το ΝΨΣΕΛ (γενικές και ειδικές οδηγίες).•Για την εκτίμηση της αποτελεσματικότητας και του προφίλ ασφάλειας της CYC στο ΝΨΣΕΛ, συμπεριλάβαμε περιπτώσεις ΝΨΣΕΛ που έλαβαν CYC ως θεραπεία και καταγράψαμε όλες τις παραμέτρους σχετικά με τη δοσολογία, οδό χορήγησης και συνολική δόση, τελική έκβαση και διάρκεια παρακολούθησης, καθώς και την εμφάνιση τυχόν σοβαρ.ων ανεπιθύμητων ενεργειών.•Για το χαρακτηρισμό των ασθενών με ΣΕΛ και απομυελινωτικές εκδηλώσεις, επανεξετάσαμε τις κοορτές ΝΨΣΕΛ και επιπλέον χρησιμοποιήσαμε δεδομένα από την ανεξάρτητη κοορτή ΠΣ της Νευρολογικής Κλινικής του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Ηρακλείου. Οι ασθενείς που ανευρέθηκαν παρακολουθήθηκαν με συνδυασμένη ρευματολογική και νευρολογική επίσκεψη κάθε 3-6 μήνες, ανάλογα με την ενεργότητα των νοσημάτων. Επιπλέον, ανασκοπήσαμε την Αγγλική βιβλιογραφία, χρησιμοποιώντας τη βάση δεδομενων PubMed από το 1966 ως τον Ιανουάριο 2013 και τους ακόλουθπυς όρους: “multiple sclerosis” OR “myelitis” OR “myelopathy” OR “demyelination” AND “SLE” OR “lupus” (όροι παρόντες στον τίτλο ή την περίληψη).Αποτελέσματα•Περιγραφή της κοορτής ΝΨΣΕΛ και σύγκριση της καθημερινής κλινικής πρακτικής με τις οδηγίες της EULAR: Συμπεριλήφθηκαν 94 ασθενείς με 123 συνολικά ΝΨ εκδηλώσεις αποδιδόμενες στων ΣΕΛ. Οι πιο συχνές εκδηλώσεις ήταν τα αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια (ΑΕΕ) (n=21, 17.1%), η γνωσιακή δυσλειτουργία (n=18, 14.6%), η “αποδιδόμενη στο λύκο” κεφαλαλγία και οι διαταραχές της διάθεσης (n=12 το καθένα, 9.8%).Μαγνητική τομογραφία (MRI) εγκεφάλου πραγματοποιήθηκε σε 75 ΝΨ εκδηλώσεις (61.0%): σε 21 από αυτές (28.0%) ήταν φυσιολογική, ενώ στις υπόλοιπες, το συχνότερο εύρημα ήταν οι μη-ειδικές στικτές βλάβες της λευκής ουσίας (WMHIs, 40.8%), ακολουθούμενες από τα εγκεφαλικά έμφρακτα (21.1%). Η θεραπεία περιλάμβανε γλυκοκορτικοειδή (έναρξη ή αύξηση προηγούμενης δόσης) σε 89 περιπτώσεις (72.4%) και ανοσοκατασταλτικά φάρμακα σε 73 (59.3%). Αντιθρομβωτική αγωγή χορηγήθηκε σε 41 ΝΨ συμβάματα, κατά κύριο λόγο σε περιπτώσεις ισχαιμικών ΑΕΕ. Βρήκαμε συνολικά ικανοποιητικό επίπεδο συμφωνίας μεταξύ της καθημερινής κλινικής πρακτικής και των οδηγιών της EULAR, με ποσοστά σύμπτωσης 68.7% για τις διαγνωστικές πράξεις και 62.7% για τις θεραπευτικές αποφάσεις. Σε μεταγενέστερη (post-hoc) ανάλυση, δε βρήκαμε στατιστικά σημαντικές διαφορές στη συμφωνία με τις οδηγίες, ανάλογα με το έτος εμφάνισης κάθε ΝΨ εκδήλωσης (δλδ. πριν ή μετά το 2010, έτος έκδοσης των οδηγιών της EULAR). Παρά το συνολικά ικανοποιητικό επίπεδο συμφωνίας, αναγνωρίσαμε ορισμένες σημαντικές διαφοροποιήσεις, οι χαρακτηριστικότερες των οποίων είναι: i) η υπερβολική χρήση της MRI εγκεφάλου στην κλινική πρακτική (42.9% των ΝΨ εκδηλώσεων χωρίς να υπάρχει συγκεκριμένη οδηγία), ii) η μη λεπτομερής αξιολόγηση της γνωσιακής λειτουργίας (λιγότερο από το 30% των ασθενών με δυσλειτουργία υποβλήθηκαν στην ενδεδειγμένη λεπτομερή νευροψυχολογική αξιολόγηση) και iii) η σχετικά συχνή χρήση ανοσοκατασταλτικών σε περιπτώσεις ΑΕΕ (52.4% έλαβαν ανοσοκατασταλτικά επιπρόσθατα της αντιαιμοπεταλιακής/αντιπηκτικής θεραπείας).•Αποτελεσματικότητα και ασφάλεια της CYC στο ΝΨΣΕΛ: Χορηγήθηκε CYC σε 50 ΝΨ εκδηλώσεις, συχνότερες των οποίων ήταν: ψύχωση (11 περιπτώσεις), πολυνευροπάθεια (6 περιπτώσεις) και ΑΕΕ, επιληπτικές κρίσεις και κρανιακές νευροπάθειες (5 περιπτώσεις έκαστη). Η CYC χορηγήθηκε κυρίως ως μηνιαίες ενδοφλέβιες ώσεις (διάμεσος αριθμός ώσεων: 8, διάμεση συνολική δόση: 7.2 γρ). Η διάμεση διάρεια παρακολούθησης ήταν 46.5 μήνες. Στην πλέον πρόσφατη εκτίμηση, πλήρης ή μερική ύφεση των ΝΨ συμπτωμάτων παρατηρήθηκε σε 84% των εκδηλώσεων· 10% είχαν σταθεροποίηση των συμπτωμάτων, ενώ το υπόλοιπο 6% εμφάνισε επιδείνωση και έλαβαν «θεραπεία διάσωσης» με rituximab. Υποτροπές της αρχικής ΝΨ εκδήλωσης παρουσιάστηκαν σε 6 περιπτώσεις (12%) σε 8 μήνες (διάμεση τιμή) μετά την αρχική ανταπόκριση. Δε βρέθηκαν περιπτώσεις κακοήθειας, υπήρξαν όμως 3 περιπτώσεις σοβαρών λοιμώξεων. Τρεις ασθενείς ανέπτυξαν αμηνόρροια, ως απόρροια της μη λήψης προστασίας γονάδων κατά τη θεραπεία με CYC.•Χαρακτηρισμός ασθενών με ΣΕΛ και απομυελινωτικές κλινικές εκδηλώσεις: Παρά την ύπαρξη ασθενών με μυελοπάθεια ή οπτική νευροπάθεια στην κοορτή ασθενών με ΝΨΣΕΛ, κανένας ασθενής στην εν λόγω κοορτή δεν πληρούσε τα ACR κριτήρια για το «απομυελινωτικό σύνδρομο σχετιζόμενο με ΣΕΛ». Αντιθέτως, η ανάλυση των κοορτών ασθενών ΣΕΛ και ΠΣ αναγνώρισε εννέα ασθενείς που πληρούσαν τα κριτήρια για τη διάγνωση τόσο του ΣΕΛ όσο και της ΠΣ (επιπολασμός για κάθε κοορτή: 1.0-1.2%). Το αρχικό κλινικό σύνδρομο της ΠΣ περιλάμβανε συμπτώματα από το νωτιαίο μυελό σε επτά ασθενείς. Όλοι οι ασθενείς είχαν ευρήματα ήπιου ΣΕΛ με δερματοβλεννογόνιες και μυοσκελετικές εκδηλώσεις κατά κύριο λόγο. Ως εκ τούτου, οι θεραπευτικές αποφάσεις καθοδηγήθηκαν κυρίας από τη σοβαρότητα της νευρολογικής συνδομής. Κατά τη διαρκεία της 4-ετούς παρακολούθησης (διάμεση τιμή), τρεις ασθενείς παρέμειναν σταθεροί και οι εναπομείναντες εμφάνισαν σταδιακή επιδείνωση του νευρολογικόυ στάτους τους. Ο ΣΕΛ παρέμεινε σε χαμηλή ενεργότητα ή ύφεση σε όλους τους ασθενείς.Η συστηματική ανασκόπηση της βιβλιογραφίας ανέδειξε εννέα περιπτώσεις συνύπαρξης ΣΕΛ και ΠΣ. Σε αντίθεση με τον ήπιο φαινότυπο ΣΕΛ της δικής μας κοορτής, οι ασθενείς στη βιβλιογραφία είχαν σοβαρότερο ΣΕΛ, με τρεις ασθενείς να έχουν τουλάχιστον μια μείζονα κλινική εκδήλωση από το ΚΝΣ, τους νεφρούς ή τις αιμοποιητικές σειρες.ΣυμπεράσματαΠραγματοποιήσαμε μια αναλυτική καταγραφή των ασθενών με ΝΨΣΕΛ σε δύο ευρωπαϊκά κέντρα και συγκρίναμε την “πραγματική” αντιμετώπιση των ασθενών αυτών με τις κατευθυντήριες οδηγίες της EULAR, για να αποκαλύψουμε πιθανές αδυναμίες και «γκρίζες ζώνες» των οδηγιών. Είναι ενδιαφέρον ότι η χρονική περίοδος που μελετήσαμε περιλάμβανε κατά κύριο λόγο ΝΨ εκδηλώσεις που συνέβησαν πριν την έκδοση των οδηγιών το 2010. Υπό την έννοια αυτή, το συνολικά ικανοποιητικό επίπεδο συμφωνίας κλινικής πράξης-οδηγιών ανεξάρτητα από το αν η αντιμετώπιση έγινε πριν ή μετά το 2010 αποτελεί μια ενθαρρυντική παρατήρηση, δεδομένης της μακροχρόνιας διαχείρισης του ΝΨΣΕΛ στη βάση της «γνώμης του ειδικού». Παρά το γεγονός αυτό, αναγνωρίσαμε μια σειρά από «δυσαρμονίες», όπως η υπερβολική χρήση της MRI εγκεφάλου, η ανεπαρκής αξιολόγηση της γνωσιακής δυσλειτουργίας και η συχνή χρήση ανοσοκαταστα