Epidemiyolojik kaygılar

Sayın Editör,Derginizin Cilt 14, No:1, Sayı: 216, 43-55 sayfaları arasında yayımlanan, Tacettin İnandı ve arkadaşları tarafından yazılmış bulunan “Hatay’da akraba evliliği sıklığı, nedenleri, çocuk sağlığı, ilişkilerde mutluluk ve yaşam doyumu” isimli makalede hatalar bulunmaktadır. Derginizin yüksek bilimsel niteliğini göz önüne alarak bunları belirtmekte yarar gördüm. Hatalar sırasıyla aşağıda belirtilmişlerdir:1. Bir il, bir kent gibi büyük nüfuslarda araştırma için basit rastgele örneklem kullanımı pahalı ve zaman alıcıdır. Örneğe çıkacak kişi veya hanelerin tek tek ziyaret edilmesi gerekir. Eğer araştırma yapılacak birimlerin (Ev halkı veya bireyler) kayıtları da yoksa küme örneklemi sıklıkla kullanılan bir yöntem olmaktadır. Ancak burada basit rastgele örneklemden farklı olarak birimler değil kümeler (bir köy, bir sınıf, ev gurupları vb.) ele alındığından ve aynı kümedeki birimlerin birbirine benzer olması nedeniyle standart hata büyük olur. Bu hata payını gidermek için basit rastgele örneklem formülü ile bulunan örnek sayısı, belli bir katsayı (design effect) ile çarpılır. Bu katsayı kümelerin kendi içlerindeki ve birbirleri ile ilgili varyasyonuna ve incelenecek parametrenin toplum içindeki sıklığına göre değişebilmekte olduğundan farklılık gösterir. Bu katsayının sağlık saha araştırmalarında nasıl hesaplanabileceği Dünya Sağlık Örgütü tarafından temel bir makale ile belirtilmiştir.1 İyi düzenlenmiş bir araştırmada katsayı 1 ila 3 arasında değişir.2 Dünya Sağlık Örgütü saha araştırmaları için bu katsayıyı 2 olarak belirlemiştir.3İlgili makalede yazarlar basit rastgele örneklem hesabı ile araştırmaya alınacak kişi sayısını 503 kişi olarak bulmuşlar ve küme örneklemin hata payını gidermek için bu sayının en az iki mislini (1006 hane) almaları gerekirken %15 fazlasını almakla (584 hane) yetinmişlerdir (%15 oranının nereden bulunduğu belli değildir). Bu hata daha baştan bulunan sonuçları kuşkulu hale getirmektedir.2. Ayrıca araştırmada evde bulunmayan veya görüşmeyi reddeden 152 kişiden (örnek sayısının %26’sı) söz edilmektedir. Bu gurup araştırmaya kabul eden veya evde bulunanlardan farklılık gösterebilir ve sonuçlarda değişiklik yaratabilir. Bu yüzden araştırma dışı kalanların yaş, eğitim gibi temel özellik bilgileri elde edilmeye çalışılır ve araştırmaya katılanların özellikleri ile karşılaştırılarak sonucu etkileme olasılıkları incelenir. Bu inceleme yapılmamıştır.3. Araştırma bulguları tek yönlü istatistik testler (ki-kare) kullanılarak incelenmişlerdir. Bu yöntemlerle karıştırıcı değişkenlerin etkisi giderilemez. Örneğin, araştırmada eğitim düzeyi düşük olanlarda ve maddi durumu iyi olmayanlarda akraba evliliği yapanların oranı daha yüksek bulunmuştur. Aynı şekilde, akraba evliliği yapanlarda daha çok bebek ölümü ve çocuklarında kalıcı hastalık ve engel görülmektedir. Ancak, bebek ölümü ve çocuk hastalıklarının zaten eğitimi ve geliri düşük olanlarda daha sık görüldüğünü biliyoruz. Yani bulunan sonuçlar akraba evliliğine değil, akraba evliliği yapanların yoksulluk ve eğitimsizliğine bağlı olabilir. Yoksulluk ve eğitim gibi karıştırıcı değişkenlerin etkisini giderebilmek için tabakalara ayırıp ondan sonra analiz yapmalı veya çoklu regresyon, ko-varyans analizi gibi istatistik testler kullanılmalı idi.4. Her epidemiyolojik araştırmanın sonunda araştırmanın kısıtlılıklarından ve bunların sonuçları nasıl etkilediğinden söz edilmelidir. Makalede böyle bir bölümün bulunmaması önemli bir eksikliktir. Akraba evliliği ve diğeri bilgilerin tutarlı kayıtlardan değil de %23’ü okuryazar olmayan kadınlardan alınmış olmasının ve anketi kabul etmeyenlerin sonucu nasıl etkilemiş olacağının vb. gibi kısıtlılıklar belirtmeli idi.Editöre mektuplar bölümü ülkemiz tıbbi literatüründe çok kullanılan bir yöntem değildir. Oysa gerek yazarların ve bu yazıyı yayımlanmadan önce değerlendirmiş olan danışmanların bazı eksikliklerinin belirtilmesinde veya makalede karanlık kalmış bazı noktaların açıklığa kavuşturulmasında, yazara katkı yapan veya farklı sonuçlara ulaşmış araştırmacıların görüşlerinin bildirilmesinde önemli rol oynarlar. Zaten bu yüzden de bir bilim insanının yazdığı “Editöre Mektuplar” bölümü de onun bilimsel değerlendirilmesinde bir kriter olarak kullanılmakta ve kişinin yayınlar listesinde yer almaktadır. Bir makalenin yazarının aldığı bu tür eleştiri mektupları onun gelişmesine katkı sağlayabileceği gibi mektuba verdiği yanıtla da sağlıklı bir tartışma ortamının oluşmasına yol açar. Eleştiri ve tartışma ise bilimin temel yöntemlerinden biridir. Dergilerimizde daha fazla “Editöre Mektuplar “ görmek dileğiyle. Kaynaklar1. Bennet S ve ark. A Simplified General Method For Cluster-sample Surveys of Health in Developing Countries, World Health Statistics Quarterly 1991;44(3):98-1062. Gene Shackman, NYS DOH, Presented at AlbanyChapter of American Statistical Association, March 24, 2001 http://faculty.smu.edu/slstokes/stat6380/deff%20doc.pdf erişim 6,06,2016.3. Dedeoğlu N. Aşılama Yaygınlığının Değerlendirilmesi İçin Pratik Bir Yöntem Araştırması. Sağlık Dergisi 1988;60(1):67-77.