Prawosławni w wielowyznaniowej i wielokulturowej Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku

The society of the Commonwealth was always characterized – to a greater or lesser degree – by a diversified religious and national structure. The problem with a society with different religious characteristics had appeared on a large scale already in the 14th century, when ethnically non-Polish people could be found within the borders of the Commonwealth. In the 14th century the Kingdom of Poland lost extensive ethnically Polish areas in the West. The religious and ethnic structure of the state changed due to the incorporation of Red Ruthenia by Casimir III the Great (Kazimierz Wielki). Casimir III the Great – the last representative of the Piast dynasty – understood the importance of the problem connected with the presence of Orthodox Church members within state borders. The king preserved the rights and rites of the Orthodox Church. Political relations between the grand Duchy of Lithuania and Catholic Poland had religious repercussions. It curbed the development of the Orthodox religion and paved the way for the Latin Church – with all the political and cultural consequences. The Orthodox religion changed from the dominating position to a tolerated one. Yet the Jagiellonians understood that Orthodox people inhabited their own – in an ethnic sense – territories. The Jagiellonians, as opposed to the Angevin (Andegawenowie) or the House of Valois (Walezjusze), built their power on the multireligious structure of the Grand Duchy of Lithuania. They did not intend to follow the western model of a single religion Roman Catholic state, with one dominating Latin culture. Their stand resulted from the ethnic structure of the Grand Duchy of Lithuania. During the Jagiellonian dynasty, the Orthodox religion became a national and folk denomination, through the omnipresence of various forms of cult and rites. The power of the Commonwealth was based on its recognition by the Orthodox Ruthenian population of the Crown and the Grand Duchy of Lithuania as their own state. Good multireligious and multicultural cohabitation was shaken by the 1596 Union of Brest (Unia Brzeska). The Union of Brest undermined the main element of Ruthenian culture, based on its spiritual unity with Byzantium. A medial element, situated between the two traditions, was added to the existing Catholic-Orthodox model. The Union’s initiators were mistaken in their beliefs that its attractiveness would move Ruthenians from the Orthodox Church. Despite this tendency, the fall of Orthodox culture did not take place; on the contrary, it developed in new forms, which were more adequate to 17th century’s reality. Consequently, the Union of Brest did not turn against the Orthodox Church assuch, but the Orthodox Church in the Commonwealth. The Union of Brest was in some aspects beneficial for the Roman Catholic Church, yet it did not solve any of the internal problems of the state. In Poland the distance between Polish elites and Ruthenian culture increased. A Protestant, brought up in western culture, was closer to a Catholic than a Ruthenian following Byzantine traditions, though increasingly more and more immersed in Polish culture.Społeczeństwo Rzeczypospolitej w mniejszym lub większym stopniu zawsze posiadało zróżnicowaną strukturę wyznaniową i narodową. Problem związany ze społecznością o odmiennej specyfice wyznaniowej pojawił się w Polsce na szeroką skalę już w XIV w., kiedy w jej granicach znalazły się obszary zamieszkane przez ludność etnicznie niepolską. W XIV w. Królestwo Polskie utraciło znaczne obszary etnicznych ziem polskich na zachodzie. W rezultacie włączenia przez Kazimierza Wielkiego Rusi Halickiej zmieniła się struktura wyznaniowa i etniczna kraju. Wagę problemu obecności w granicach państwa polskiego wyznawców Kościoła prawosławnego rozumiał ostatni przedstawiciel dynastii piastowskiej – Kazimierz Wielki. Kazimierz Wielki zachował prawa i obrządek Kościoła prawosławnego. Związek polityczny Wielkiego Księstwa Litewskiego z katolicką Polską miał ważne konsekwencje w relacjach wyznaniowych. Zahamował rozwój prawosławia i utorował drogę Kościołowi łacińskiemu ze wszystkimi skutkami polityczno-kulturowymi. Prawosławie z wyznania dominującego stało się wyznaniem tolerowanym. Mimo to, Jagiellonowie rozumieli, że ludność prawosławna była na swym etnicznym terytorium. W odróżnieniu od Andegawenów czy Walezjuszy, swoją potęgę budowali na wielowyznaniowej strukturze Wielkiego Księstwa Litewskiego. Obcy był im model zachodni jednowyznaniowego katolickiego państwa, z jedną dominującą kulturą łacińską. Do takiej postawy zmuszała ich struktura etniczna Księstwa Litewskiego. W epoce jagiellońskiej prawosławie stało się wiarą narodową i ludową, poprzez wszechobecność różnorodnych form kultu i obrzędów. Potęga Rzeczypospolitej opierała się na uznaniu przez ludność ruską wyznania prawosławnego Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego za własne państwo. Fenomen dobrego wielowyznaniowego i wielokulturowego współżycia został zachwiany zawarciem unii brzeskiej (1596). Unia brzeska podważyła główny element podstawy kultury ruskiej, opierający się na duchowej jedności z Bizancjum. Do istniejącego układu katolicko-prawosławnego doszedł jeszcze jeden element pośredni, zawieszony między dwoma tradycjami. Inicjatorzy unii błędnie liczyli, że jej atrakcyjność spowoduje odejście Rusinów od prawosławia. Pomimo tej tendencji nie nastąpił upadek kultury prawosławnej, a nawet jej rozwój w nowych formach, bardziej dostosowanych do XVII-wiecznej rzeczywistości. W rezultacie unia brzeska obróciła się nie przeciwko prawosławiu jako takiemu, ale przeciwko prawosławiu w Rzeczypospolitej. W efekcie przyniosła ona niewielkie korzyści Kościołowi rzymskokatolickiemu, ale nie rozwiązała żadnego problemu wewnętrznego kraju. W Polsce dystans elit katolickich wobec kultury ruskiej i prawosławia został pogłębiony. Katolikowi nadal bliższy był protestant, wychowany w kulturze zachodniej, aniżeli Rusin, hołdujący tradycjom bizantyjskim, ale coraz bardziej powiązany z kulturą polską.Wydział Historyczno-Socjologiczny, Uniwersytet w BiałymstokuAbraham W., Powstanie organizacji Kościoła łacińskiego na Rusi, vol. I, Lwów 1904.Ammann A., Abriss der ostslawischen Kirchengeschichte, Wien 1950.Andrusiak M., Sprawa patriarchatu kijowskiego za Władysława IV, [in:] Prace historyczne w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lviv 1934.Bieńkowski L., Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce XVI–XVIII w., [in:] Kościół w Polsce, ed. J. Kłoczowski, part. II, Cracow 1969.Blazejowskyj D., Hierarchy of the Kyivan Church (861–1990), Romae 1990.Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska, 1370–1632,Warsaw 1934.Chrześcijaństwo w Polsce. Zarys przemian 966–1975, ed. J. Kłoczowski, Lublin 1992.Deruga A., Piotr Wielki a unia kościelna 1700–1711, Wilno 1936.Dzięgielewski J., O tolerancje dla zdominowanych. Polityka wyznaniowa Rzeczypospolitej w latach panowania Władysława IV, Warsaw 1986.Fijałek J., Biskupstwa greckie na ziemiach ruskich od połowy XIV wieku na podstawie źródeł greckich, “Kwartalnik Historyczny”, vol. XI, 1897.Fijałek J., Średniowieczne biskupstwa Kościoła Wschodniego na Rusi i Litwie, “Kwartalnik Historyczny”, vol. X, 1896.Gołubinsky E., Istoria Russkoi Tserkvi, vol. I–II, Moscow 1900–1902.Gudziak B., Crisis and Reform. The Kyivan Metropolitanate, the Patriarchate of Constantinople, and the Genesis of the Union of Brest, Cambridge. Mass. 1998.Halecki O., From Florance to Brest (1439–1596), Romae 1958.Hrushevsky M. S., Istoriia Ukrainy-Rusi, vol. V, Kiev 1905; vol. VII, Kiev 1909.HryniewiczW., Przeszłość zostawić Bogu. Unia i uniatyzm w perspektywie ekumenicznej, Opole 1995.Kojałowicz M. O., Litovskaia Tserkovnaja unia, vol. I, Sankt-Pietierburg 1861.Krajcar J., The Ruthenian Patriarchate, “Orientalia Christiana Periodica”, vol. 30, Roma 1984.Kumor B., Geneza i zawarcie unii brzeskiej, [in:] Unia brzeska, geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, pod red. R. Łużnego, F. Ziejki i A. Kępińskiego, Crakov 1994.Kupraneć O. F., Pravosłavna Tserkva w mizhvojennij Polshchi 1918–1939, Rym 1974.Lewicki K., Książę Konstanty Ostrogski a unia brzeska 1596 r., Lwów 1933.Lewicki A., Sprawa unii kościelnej za Jagiełły, “Kwartalnik Historyczny”, vol. XI, 1897.Likowski E., Unia brzeska, Poznań 1889.Łapiński A., Zygmunt Stary a Kościół prawosławny, Warsaw 1937.Makarii, Istoria Russkoi Tserkvi, kn. 3, part 1, Moscow 1995.Martos A., Belaruś w istoricheskoj, gosudarstvienoj i tserkovnoj zhiźni, Buenos-Aires 1966.Mironowicz A., Bractwa cerkiewne w Rzeczypospolitej, Białystok 2003.Mironowicz A., Bractwo Objawienia Pańskiego w Bielsku, Bielsk Podlaski 1994.Mironowicz A., Charitable Work of the Orthodox Church in the Polish-Lithuanian Commonwealth (16th-18th cc.), “Acta Poloniae Historica”, vol. LXXXVII, 2003.Mironowicz A., Ihumen Sawa Palmowski, Białystok 2001.Mironowicz A., Józef Bobrykowicz, biskup białoruski, Białystok 2003.Mironowicz A., Kościół prawosławny w dawnej Rzeczypospolitej, Białystok 2001.Mironowicz A., Kościół prawosławny w państwie Piastów i Jagiellonów, Białystok 2003.Mironowicz A., Kościół prawosławny w życiu Rzeczypospolitej, [w:] Przełomy w historii. Pamiętnik XVI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, vol. III, part. 1, pod red. K. Ruchniewicza, J. Tyszkiewicza i W. Wrzesińskiego, Toruń 2001.Mironowicz A., Prawosławie i unia za panowania Jana Kazimierza, Białystok 1996.Mironowicz A., Prawosławni w wielowyznaniowej i wielokulturowej Rzeczypospolitej, [w:] Chrześcijaństwo w dialogu kultur na ziemiach Rzeczypospolitej. Materiały Międzynarodowego Kongresu, pod red. St. Wilka, Lublin 2003.Mironowicz A., Sylwester Kossow, władyka białoruski, metropolita kijowski, Białystok 1999.Mironowicz A., Teodozy Wasilewicz, archimandryta słucki, biskup białoruski, Białystok 1997.Pekar A., The Union of Brest and Attepts to Destroy it, “Analecta Ordinis S. Basilii Magni”, seria II, vol. XIV (XX), Roma 1992.Pelesz J., Geschichte der Union der ruthenischen Kirche mit Rom von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart, vol. II, Würzburg-Wien 1881.Podskalsky G., Christentum und Theologische Literatur in der Kiever Rus’ (988–1237), München 1982.Poppe A., Państwo i Kościół na Rusi w XI wieku, Warsaw 1968.Prawosławne oficyny wydawnicze w Rzeczypospolitej, pod red. A. Mironowicza, U. Pawluczuk i P. Chomika, Białystok 2004.Prochaska A., Władysław Jagiełło, vol. II, Crakov 1908.Sakowicz E., Kościół prawosławny w Polsce w epoce Sejmu Wielkiego 1788–1792, Warsaw 1935.Senyk S., A History of the Church in Ukraine, Rome 1993.Sysyn F., Between Poland and the Ukraine. The Dilemma of Adam Kysil 1600–1653, Cambridge Mass. 1985.Szkolnictwo prawosławne w Rzeczypospolitej, pod red. A. Mironowicza, U. Pawluczuk i P. Chomika, Białystok 2002.Trajdos T. M., Metropolici kijowscy Cyprian i Grzegorz Tsamblak a problemy Cerkwi prawosławnej w państwie polsko-litewskim u schyłku XIV i pierwszej ćwierci XV w., “Balcanica Posnaniensia. Acta et studia”, vol. II, Poznań 1985.Woliński J., Polska i Kościół prawosławny. Zarys historyczny, Lwów 1936.Życie monastyczne w Rzeczypospolitej, pod red. A. Mironowicza, U. Pawluczuk i P. Chomika, Białystok 2001.41-6014416