Cerkiew prawosławna w carskiej Rosji

The liberation of the Muscovite lands from the Mongol oppression coincided with the fall of Constantinople. The inhabitants of Muscovy were convinced, in line with the Byzantine tradition, that the state was necessary for salvation just as the Orthodox Church, while the close ties between the state and the Church symbolised God’s covenant with people. After 1453, the Orthodox society of Muscovy were commonly of the opinion that the legitimacy of the Byzantine Empire vested into the new „Third Rome”, i.e. Moscow. That idea began assuming a more tangible shape during the reign of Ivan IV the Terrible. The ruler was officially crowned as Tsar and the abbot of the Volokolamsky monastery Josef declared that the Orthodox Church and the state should unite in making the Kingdom of God come true in the earth. Russian Orthodoxy was torn by a disagreement over the issue of monastic life and attitude to the earthly power. Nil Sorsky (1433–1508) and the Hesychasts from the forest hermitages beyond the Volga river claimed that the Orthodox Church should be independent of the state and it should not resort to state administration in religious matters. According to Nil Sorsky, monasteries should remain poor and denounce the ownership of land. That time witnessed a dynamic development of the monastic centre on the Solovetsky Islands in the White Sea. Solovetsky saints Savvatii, Zosima and Herman launched a magnificent spiritual centre of Russian Orthodoxy. During the reign of Ivan IV the conflict was unavoidable also between the ruler and the clergy. The Metropolitan of Moscow Philip demanded that the Orthodox Church gain autonomy – and fell victim to Tsar’s fury. After Ivan IV’s death, during the rule of Boris Godunov, in 1589 Moscow was granted the status of a patriarchate. Metropolitan of Moscow, Job was appointed the first patriarch of Moscow and All Russia. Muscovy was first named Russia in the late 15th century. The name was popularised during the 16th century and in 1721 it became the official designation of the state. Until 1694 the relations between the state and the Church were exemplarily harmonious. Religious life in Russia was overthrown during the reign of Peter I (1682–1725). The Russian Orthodox Church could not form an effective opposition to the political reforms of Peter I who, after the death of patriarch Adrian (1700), obstructed the election of his successor. Finally, Peter the Great abolished the patriarchate and replaced it with the institution of the Holy Synod, whose members were appointed by himself. The 18th century witnessed another revival of religious life in Russia, accompanied by the growing importance of the Orthodox Church in the public sphere. The Russian theological school was stimulated by the more and more popular teachings of bishop of Voronezh St. Tikhon Zadonsky. Inspired by the Gospel and the works of the Holy Fathers of Orthodoxy, his preaching promoted the idea of the common character of human salvation. Owing to his efforts new monastic centres, specialised in contemplation and prayer, were founded in the 19th century. The Russian monasticism was increasingly moved by the institution of Elderhood (starchestvo), the body of monks of eminent piety and wisdom. The revival of monastic life was instigated by the monk St. Paisius Velichkovsky, who lived in the 18th century. The views of the charismatic elderly who had the gift of prophecy (monks of the Optina hermitage), and especially those of St. Seraphim of Sarov, influenced the Russian elites, including Tsar himself. In the 19th century the Russian Empire Tsar promoted the ideology of an Orthodox state based on a symbiosis of „Orthodoxy, absolutism and nationality”. The circles of the higher clergy recultivated the ideas of the Church’s independence of the state. Metropolitan of Moscow Filaret was an ardent supporter of the Church’s autonomy. Other bishops, faced with the failure of any efforts to free the Orthodox Church from dependence on the state, chose to live monastic life, as for instance St. Ignatius Branchaninov, St. Ambrosius of the Optina hermitage or Theophan the Hermit. Another movement among the clergy was represented by St. Ioann of Kronstadt (1829–1909). The priest hailed the participation in everyday liturgy, support to the poor and the need for educating social masses. In the early 20th century the Orthodox Church raised the demands of independence and reactivation of patriarchate. The outbreak of World War I and the defeats suffered in the first years of the war made the revolutionary tendencies imminent. In the times of both revolutions, in 1917, the Orthodox Church remained faithful to Tsar. After the subversion of monarchy but before the Bolshevik prosecutions of the Orthodox Church began, the Kremlin Synod managed to restore the canonical elect ability of bishops and reactivate the patriarchate. Archbishop of Vilnius Tikhon was appointed patriarch of Moscow in 1918.W tworzeniu duchowych wartości narodu rosyjskiego, szczególna rola przypadła świętym z nim związanych. Pierwszymi kanonizowanymi świętymi byli kniaziowie Borys i Gleb, nazwani na chrzcie imionami Roman i Dawid. Borys i Gleb zostali uznani za świętych jako „strastotierpcy”, tzn. cierpiący męki. W ten sposób powstał nowy typ świętości, znany szczególnie na ziemiach ruskich. Tytuł „równy apostołom” w tradycji bizantyjskiej przypisuje się zwykle pierwszym misjonarzom danego kraju. W przypadku ziem ruskich mianem tym określano księżnę Olgę i księcia Włodzimierza. Kolejną grupą wśród pierwszych świętych ruskich są „podwiżniki”. Określenie to dotyczy osób duchownych i świeckich podejmujących heroiczny wysiłek duchowo-ascetyczny (Antoni i Teodozy Pieczerski, Cyryl Turowski). Osobna grupę świętych w Rosji stanowią „błagowierni” książęta. Mianem tym określano panujących, którzy przyczynili się do rozwoju chrześcijaństwa i prowadzili życie zgodne z nauką Cerkwi. Do tego grona należy książę smoleński Rościsław i księcia Aleksandra Newskiego. Odrodzenia życia religijnego na Rusi Moskiewskiej nastąpiło w XIV w. Na dużą skalę rozwijało się życie monastyczne, a chrześcijaństwo przeniknęło do wszystkich form życia (polityki, kultury, etc.). Nowy impuls do życia duchowego mieszkańców ziem ruskich wniósł św. Sergiusz z Radoneża, propagator życia kontemplacyjnego i założyciel Ławry Św. Trójcy. Wyzwolenie ziem ruskich z niewoli mongolskiej zbiegło się w czasie z upadkiem Konstantynopola. Mieszkańcy Księstwa Moskiewskiego uważali, zgodniez tradycją bizantyjską, że państwo jest tak samo potrzebne do zbawienia jak Cerkiew, a ścisłe powiązanie państwa z Cerkwią wyraża związek ludzi z Bogiem. Po 1453 r., na Rusi Moskiewskiej, wśród prawosławnych powszechnie panowało przekonanie, że uprawnienia cesarstwa bizantyjskiego przeszły na „Trzeci Rzym”, czyli Moskwę. W tym okresie nastąpił rozwój ośrodka zakonnego na Wyspach Sołowieckich na Morzu Białym. Święci mnisi sołowieccy Sawwati, Zosima i Herman stworzyli wielkie duchowe centrum rosyjskiego prawosławia. Za panowania Iwana IV doszło do konfliktu między panującym a duchowieństwem. Metropolita moskiewski Filip domagał się niezależności Cerkwi i padł ofiarą gniewu carskiego. Po śmierci Iwana IV, za panowania Borysa Godunowa ustanowiono w 1589 r. w Moskwie patriarchat. Pierwszym patriarchą został metropolita moskiewski Hiob. Lata „wielkiej smuty” ponownie zjednoczyły Cerkiew i państwo. Do 1694 r. w stosunkach między państwem a Kościołem panowałapełnia harmonia. Istotne zmiany w życiu religijnym Rosji nastąpiły za panowania Piotra I. Rosyjska Cerkiew Prawosławna niepotrafiła skutecznie przeciwstawić się reformom politycznym Piotra I, który po śmierci patriarchy Adriana (1700) nie dopuścił dowyboru jego następcy. Ostatecznie Piotr Wielki zniósł patriarchat i zastąpił go instytucją Świątobliwego Synodu. W XVIII w. doszło do ponownego odrodzenia życia religijnego w Rosji i wzrostu znaczenia Cerkwi prawosławnej w życiu publicznym. Rozwój myśli teologicznej nastąpił w Rosji za sprawą upowszechnienia się nauczania św. Tichona Zadońskiego. Odnowę życia zakonnego zapoczątkował żyjący w XVIII w. mnich Paisij Wieliczkowski. Poglądy charyzmatycznych starców, obdarzonych szczególnymi zdolnościami przewidywania (mnisi z pustelni Optino, św. Serafim Sarowski) wpływały na elity społeczeństwa ruskiego z carem włącznie. W XIX wieku carat w celu zapewnienia sobie poparcia ludności rosyjskiej popierał ideologię państwa prawosławnego opartego na symbiozie „prawosławia, samowładztwa i narodowości”. W środowisku wyższego duchowieństwa odradzały się tendencje niezależności Cerkwi od państwa. Zwolennikiem autonomii Cerkwi był metropolita moskiewski Filaret. Biskupi, nie mogąc uniezależnić Cerkwi od wpływu państwa, wybierali życie w klasztorze np. Ignatij Brianczaninow, Ambroży z pustelni Optino czy Teofan Pustelnik. Inny nurt w postawie duchowieństwa reprezentował św. Iwan z Kronsztadu. Kapłan propagował udział w codziennej liturgii, pomoc biednym i głosił potrzebę niesienia oświaty szerokim masom. Na początku XX w. Cerkiew domagała się przywrócenia niezależności od państwa i reaktywowania patriarchatu. W okresie I wojny światowej i dwóch rewolucji 1917 r. Cerkiew pozostała wierna carowi. Po obaleniu monarchii, zanim rozpoczęły się prześladowania Cerkwi przez bolszewików, doszło na Kremlu do zwołania soboru, na którym przywrócono kanoniczną wybieralność biskupów i reaktywowanopatriarchat. Patriarchą moskiewskim został w 1918 r. arcybiskup wileński Tichon.amir@uwb.edu.plUniwersytet w Białymstoku, PolskaBabinov J. А., Evoljucija gosudarstvenno-cerkovnych otnošenij v Rossijskoj Imperii, [w:] Cywilizacja Rosji Imperialnej, red. P. Kraszewski, Poznań 2002.Bazylow L., Historia Rosji, t. 1-2, Warszawa 1983.Błachowska K., Wiele historii jednego państwa: Obraz dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego do 1596 roku w ujęciu historyków polskich, rosyjskich, ukraińskich, litewskich i białoruskich w XIX wieku, Warszawa 2010.Brajčevs’kyj М. J., Utverždenije christijanstva na Rusi, Кyjiv 1988.Časobnia blažennoj Ksenii Peterburgskoj, [w:] Pravoslavnyje sviatyje, Моskva 2003.Cechanskaja К. V., Rossija: tendencii religioznosti v ХХ veke, „Istoričeskij Wiestnik”, 2000, № 5.Čistovič I., Očerki istorii Zapadno-Russkoj Cerkvi, Č. 1, Sankt-Peterburg 1882.Clément O., Kościół prawosławny od roku 1054 do współczesności, [w:] Encyklopedia religii świata, cz. 1: Historia, Warszawa 2002.Cypin V., Istorija Russkoj Cerkvi (1917–1997), Моskva 1997.Dubin B., Мassovoje pravoslavije v Rossii (devjanostyje gody), [w:] Strona internetowa portalu Index, http:www.index.org.ru.Eberhardt P., Geografia ludności Rosji, Warszawa 2002.Fedotov G. P., Sviatyje drevniej Rusi (X–XVII st.), New York 1959.Firsov S. L., Pravoslavnaja Cerkov’ i gosudarstvo v posledneje desiatiletie suščestvovanija samoderžavija v Rossii, Sankt-Peterburg 1996.Floria B., Оtnošenija gosudarstva i cerkvi u vostočnych i zapadnych slavian, Моskva 1992.Gajek J. S., U początków świętości Rusi Kijowskiej, [w:] Chrystus zwyciężył: Wokół chrztu Rusi Kijowskiej, red. J. S. Gajek, W. Hryniewicz, Warszawa 1989.Golubinskij Е., Istorija kanonizacii svjatych v Russkoj Cerkvi, Моskva 1903.Golubinskij Е., Istorija Russkoj Cerkvi, T. 1, Моskva 1903.Hruševs’kyj М., Іstorija Ukrajiny–Rusy, T. 3, Кyjiv 1905.Istočnik sviatogo Serafima, [w:] Pravoslavnyje sviatyje, Моskva 2003.Kabuzan V. М., Narody Rossii v pervoj polovine XIX v. Čiselnost’ i etničeskij sostav, Моskva 1992.Kaševarov А. N., Cerkov’ i vlast’: Russkaja Pravoslavnaja Cerkov’ v pervyje gody Sovetskoj vlasti, Sankt-Peterburg 1999.Keller J., Prawosławie, Warszawa 1982.Kempfi A., O XI-wiecznym metropolicie kijowskim Hilarionie i Hilarionowym „Słowie o Zakonie i Łasce”, „Rocznik Teologiczny”, 1987, R. XXIX, nr 2.Кirilova N. А., Vlast’ i cerkov’ v 1922–1925 gg., Моskva 1997.Kologrivov I., Оčerki istorii russkoj svjatosti, Bruxelles 1961.Kowalska H., Kultura staroruska XI–XVI w.: Tradycja i zmiana, Kraków 1998.Kroniki staroruskie, wybór, wstęp i przypisy F. Sielicki, Warszawa 1987.Kucharzewski L., Od białego caratu do czerwonego, t. 1-2, Warszawa 1990.L’ Église orthodoxe en Europe orientale au XX siècle, sous la direction de Ch. Chaillot, Paris 2009.Lazari A. de, Narodowość oficjalna, [w:] Idee w Rosji: Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, red. A. de Lazari, t. 1, Warszawa 1999.Łowmiański H., Początki Polski, t. 1, Warszawa 1963.Мakarij (М. Bulgakov), Istorija Russkoj Cerkvi, kg. 2, Моskva 1995.Меl’nikov А. А., Put’ nepečalen: Istoričeskije svidetel’stva o sviatosti Beloj Rusi, Мinsk 1992.Mironowicz A., Organizacja Kościoła prawosławnego na ziemiach ruskich w XI– XIII wieku, [w:] Ecclesia. Cultura. Potestas: Studia z dziejów kultury i społeczeństwa. Księga ofiarowana Siostrze Profesor Urszuli Borkowskiej OSU, red. P. Kras i inni, Kraków 2007.Mironowicz A., Polityka Piotra I wobec Kościoła prawosławnego w Rosji i w Rzeczypospolitej, [w:] Cywilizacja Rosji Imperialnej, red. P. Kraszewski, Poznań 2002.Mironowicz A., Święci w Cerkwi prawosławnej na Białorusi, [w:] Wilno i kresy północno-wschodnie, t. 1: Historia i ludzkie losy, red. E. Feliksiak, A. Mironowicz, Białystok 1996.Ochmański J., Dzieje Rosji do roku 1861, Warszawa 1986.Оptina Pustyn’, [w:] Pravoslavnyje sviatyni, Моskva 2003.Pateryk Kijowsko-Pieczerski czyli opowieści o świętych ojcach w pieczerach kijowskich położonych, oprac. L. Nоdzyńska, Wrocław 1993.Pavlenko N., Petr Pervyj, Моskva 1975.Pipes R., Rosja carów, Warszawa 1990.Podskalsky G., Christentum und theologische Literatur in der Kiever Rus’ (988– 1237), München 1982.Poppe A., Olga, [w:] Słownik starożytności słowiańskich, t. 3, Wrocław 1975.Poppe A., Państwo i Kościół na Rusi w XI wieku, Warszawa 1968.Poppe A., Ruś i Bizancjum w latach 986–989, „Kwartalnik Historyczny”, 1978, nr 1.Poppe A., The Rise of Christian Russia, London 1982.Rapov О. М., Russkaja Cerkov’ v IX – pervoj treti XII v., Моskva 1988.Roberti J. C., Struvé N., Popielovski D., Historie de l’Église russe, Paris 1989.Serczyk A. W., Prehistoria imperium czyli imperialne oblicze absolutyzmu rosyjskiego, [w:] Cywilizacja Rosji Imperialnej, red. P. Kraszewski, Poznań 2002.Serczyk W. A., Piotr I Wielki, Wrocław 1990.Serczyk W. A., Poczet władców Rosji, Londyn 1992.Ševčenko I., Byzantine Roots of Ukrainian Christianity, Harvard 1984.Sviaščennomučenik Еrmogen, patriarch moskovskij i vseja Rusi, čudotvorec, [w:] Pravoslavnyje sviatyje, Моskva 2003.Swastek J., Chrzest Rusi, [w:] Teologia i kultura duchowa Starej Rusi, red. W. Hryniewicz, J. S. Gajek, Lublin 1993.Uspieński B. A., Żywow W. M., Car i Bóg: Semiotyczne aspekty sakralizacji monarchy w Rosji, Warszawa 1992.Wójcik Z., Dzieje Rosji, 1533–1801, Warszawa 1981.Žitija sviatych, sobr. monachiniej Тaisijej, kg. 1-2, New York 1983.19212