Otkrivanje Balkana

Balkan je nedavno ušao u akademski fokus, postavši donekle pomodna tema. Svaki govor o njemu, preispitivanje i analiza pozicije koju zauzima u političkim i geo-simboličkim okvirima, praćeni su pozivanjem na orijentalistički, balkanistički diskurs, graničnost i druge predstave koje traju u medijima, popularnoj književnosti i novinskim člancima. Tako je postao kako tekstualni i simbolički prostor za testiranje orijentalističke paradigme, tako polje do kojeg nesigurno doseže postkolonijalna kritika. Ukoliko se ima u vidu brojnost studija o predstavljanju Balkana, s pravom se može zapitati šta je o njemu ostalo nedorečeno, ili čemu još jedna knjiga koja tematizuje predstave o njemu. Balkan je otkriven u devetnaestom veku kada je Velika Britanija bila u imperijalnom usponu; kada su u Srbiji podizani ustanci, a Osmansko carstvo bilo u postepenom opadanju. Činjenica o usponu jednog zapadnog i opadanju jednog istočnog carstva proizvela je potrebu da se do tada nepoznati delovi Evrope istraže i ucrtaju u mapu sveta. Britanska kruna je to činila na svoj način, postavljajući se u centar mape i označavajući druge kao periferne, iz čega je crpila dodatnu političku i ekonomsku moć. Sve do tada nepoznate zemlje kao i one kolonizovane, ili u planu za kolonizaciju podvrgnute su sličnoj retorici. Ova retorika podrazumevala je samoidenitifi kaciju koja polazi od stanja vlastite civilizovanosti koja implicira nedovoljnu civilizovanost drugih. Tako je donekle paradoksalno Balkan premda geografski evropsko područje, dugo skriven od očiju Velike Britanije i Sjedinjenih Američkih država podvrgnut imperijalnoj retorici. Trajući do danas, iako u izmenjenim i političkom kontekstu prilagođenim formama ova retorika nalikuje kolonijalnoj čineći da neke od prvih asocijacija na Balkan budu bliske predstavama o kolonizovanim područjima Azije i Afrike. Stoga, u ovoj knjizi nastojim da ponudim odgovore na pitanje: zašto nam Bse do danas o njemu spolja i iznutra govori u terminima graničnosti, necivilizovanosti, divljine, odsustva poštovanja demokratskih principa. Iako se smatra da je devetnaesti vek trajao od Francuske revolucije, pa sve do okončanja Prvog svetskog rata, vek u kojem se krećemo, zapravo je vreme masovnije proizvodnje putopisa o Balkanu koja počinje usponom britanske krune 1851. godine i traje nešto više od jedne decenije posle Berlinskog kongresa. Tako se vreme „otkrivanja“ Balkana poklapa sa postepenim nestankom Osmanskog carstva i britanskim težnjama da se njegovi ostaci učine upotrebljivim kapitalom. Ova „proizvodnja“ Balkana u tom smislu traje od sredine devetnaestog veka, pa sve do 1900. godine, kada je već bilo izvesno da će Osmansko carstvo nestati, politički centri naslediti njeno bogatstvo, a balkanski narodi dobiti nezavisne države. Termini u kojima je ovaj deo sveta otkriven i upisan u mape, atlase, karakterologije i romane traju do danas Balkan do danas deluje „kolonizovano“; da li je i zašto uklopiv u okvire postkolonijalne teorije iako nikada nije bio kolonizovan u fi zičkom i administrativnom smislu i najzad, zašt