Basisrapportage Archeologie 89

Ten westen van Utrecht wordt sinds midden jaren '90 gewerkt aan de realisatie van de VINEX-locatie Leidsche Rijn, grotendeels gelegen op de stroomrug van de Oude Rijn. In 1992 en 1993 heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau in dit gebied een archeologische inventarisatie uitgevoerd, waarbij tientallen nieuwe vindplaatsen in kaart zijn gebracht. Een groot deel hiervan bestaat uit nederzettingen uit de late middeleeuwen, veelal gelegen langs wegen die ten tijde van de inventarisatie nog in gebruik waren. Zeer illustratief in dit opzicht was de ontdekking van een laatmiddeleeuws boerderijlint langs de weg de Hogeweide. In de periode van 1999 tot en met 2015 heeft hier een groot aantal archeologische onderzoeken plaatsgevonden, waaruit bleek dat het boerderijlint zich uitstrekte over een lengte van bijna 1,5 km. Het boerderijlint en de Utrechtse kanunniken In 2005 en 2006 zijn er diverse boerenerven langs de Hogeweide opgegraven, waaruit bleek dat de eerste bewoning ontstond in de elfde eeuw. Men begon met het graven van een gracht, die aan de zuidzijde waarschijnlijk aansloot op de Oude Rijn. Uit historische bronnen blijkt dat het boerderijlint lag op grond in bezit van drie Utrechtse kapittels. Dit waren rijke gemeenschappen van geestelijken, die van de Utrechtse bisschop grote hoeveelheden land in bezit hadden gekregen. De kapittelgeestelijken - kanunniken genoemd - beheerden hun landerijen vaak vanuit een zogenaamde kapitteluithof: een grote en luxe boerderij. Op een zeventiende-eeuwse kaart staan langs de Hogeweide drie boerderijen afgebeeld. Uit het archeologische onderzoek bleek dat deze vermoedelijk alle drie reeds aan het begin van de veertiende eeuw in steen waren uitgevoerd en bovendien uit luxe bouwmaterialen waren opgetrokken. Het vermoeden bestaat dat deze drie boerderijen kapitteluithoven waren en dat de overige boerderijen langs de Hogeweide behoorden tot de pachters van de kapittelgronden. Het archeologisch onderzoek tot nu toe heeft dat echter niet met zekerheid kunnen aantonen. Wel hebben de vele opgravingen duidelijk gemaakt dat de bewoning langs de Hogeweide door de tijd heen verschoof en bovendien veranderde in omvang. Het boerderijlint kende in de twaalfde en dertiende eeuw het grootste aantal erven. In de veertiende eeuw was een aanzienlijk deel hiervan nog in gebruik, maar in de vijftiende eeuw nam het aantal boerderijen sterk af. De materiële cultuur en het menu van de boeren langs de Hogeweide Om antwoord te kunnen geven op de vraag of er inderdaad kapitteluithoven en pachtersboerderijen langs de Hogeweide hebben gestaan, is er tijdens de uitwerking van eerdere opgravingen veel aandacht besteed aan het onderzoek naar de materiële cultuur van de bewoners. Over het algemeen spreekt echter uit geen enkele vondstcategorie een rijkdom of luxe die uitstijgt boven die van een gemiddeld middeleeuws boerenerf. Het aardewerk is gedurende het gehele bestaan van het boerderijlint grotendeels lokaal vervaardigd of afkomstig uit het Duitse Rijnland. Dure importen als dertiende-eeuws Vlaams Hoogversierd aardewerk ontbreken volledig. Enkele metaalvondsten lijken echter wél te duiden op een meer dan gemiddelde rijkdom of sociale status, zoals een elfde-eeuwse zwaardpommel. Anderzijds getuigt het menu van de boeren nauwelijks van enige luxe. Op de akkers werden onder meer granen (broodtarwe, gerst, haver en rogge), duivenboon en erwt verbouwd. Op dit punt was er geen verschil waarneembaar tussen de drie vermeende kapittelboerderijen en de overige erven. Resten van fruit, noten en oliehoudende zaden zijn daarentegen bijna uitsluitend aangetroffen op het erf van de mogelijke kapittelboerderij van de opgraving LR48-III. De dierlijke botten bestaan voornamelijk uit resten van landbouwdieren. Het betreft vooral runderen en in mindere mate varkens, terwijl schapen- en/of geitenvlees nauwelijks lijkt te zijn gegeten. Ook werd er kip, eend, gans, duif en wellicht zelfs zwaan gegeten. Consumptie van deze laatste zou, net als de aangetroffen resten van steur en kabeljauw, wél kunnen duiden op een hogere sociale status. Vooral de grote hoeveelheid paardenbotten valt op. Op de erven langs de Hogeweide liepen twee tot drie keer meer paarden rond dan op vergelijkbare boerderijen en bovendien waren deze dieren aanzienlijk groter dan die van andere vindplaatsen. Op basis hiervan kon worden gesteld dat paarden de belangrijkste dieren op de boerderijen langs de Hogeweide kunnen zijn geweest. Een nieuwe opgraving In 2011 en 2012 hebben medewerkers van Erfgoed van de gemeente Utrecht in opdracht van Projectbureau Leidsche Rijn een grote opgraving uitgevoerd op een perceel langs de Hogeweide (opgravingscode LR79 Paperdome), behorend tot het middeleeuwse boerderijlint. Er bleken delen van twee erven aanwezig, die beide rond het midden van de twaalfde eeuw in gebruik zijn genomen. Het zuidelijke erf viel grotendeels binnen het opgravingsterrein en bestond aanvankelijk uit drie omgreppelde percelen. De grote vondstconcentratie in de greppels rondom het middelste perceel maakt aannemelijk dat hier een boerderij heeft gestaan, waarvan echter geen spoor werd aangetroffen. Op het oostelijke perceel stonden hooibergen en – mijten voor de opslag van de gewassen. In het laatste kwart van de twaalfde eeuw werd het erf opnieuw ingedeeld, maar bleef de boerderij waarschijnlijk ongewijzigd in gebruik. De hooibergen en – mijten werden verplaatst en de oostelijke helft van het perceel lijkt als moestuin in gebruik te zijn genomen, zoals blijkt uit de vondst van diverse mestkuilen. In de eerste helft van de dertiende eeuw werd het erf wederom opnieuw ingedeeld, waarbij de boerderij vermoedelijk eveneens in gebruik bleef. De gewassen werden opgeslagen op het westelijke perceel, terwijl de zone ten oosten van de boerderij nog steeds als moestuin dienst deed. Rond het midden van de dertiende eeuw hield de bewoning op dit zuidelijk erf op te bestaan en werden de percelen waarschijnlijk door de bewoners van naburige erven als akker in gebruik genomen. Van het noordelijke erf van LR79 viel slechts een klein deel binnen het opgravingsterrein. In de eerste bewoningsfase werd dit erf gekenmerkt door een meer dan 80 m lange palenstructuur, die het erf aan minstens twee zijden heeft omgeven. De functie ervan is vooralsnog onduidelijk, maar mogelijk had de structuur een defensieve functie. Aangezien het centrale deel van dit erf buiten het opgravingsterrein lag, is niet duidelijk wat de aard van de bewoning in deze beginperiode is geweest. Twaalfde-eeuwse, verdedigbare erven van opgravingen elders in Nederland worden echter met regelmatig geïnterpreteerd als een zogenaamde curtis: een centraal hof van waaruit een landgoed of domein werd geëxploiteerd. Gezien de ligging van het boerderijlint langs de Hogeweide op kapittelgrondgebied zou een dergelijke interpretatie van het noordelijke erf in deze beginfase goed mogelijk zijn. In het laatste kwart van de twaalfde eeuw lijkt de palenstructuur te zijn verdwenen en werd het erf uitgebreid. Een greppel en een hooiberg zijn aan deze fase toegeschreven. In de eerste helft van de dertiende eeuw stonden er drie hooibergen langs de rand van het erf, maar de eigenlijke bewoning was nog steeds buiten het opgravingsterrein gesitueerd. In de tweede helft van deze eeuw stond er een houten gebouw op het noordelijke erf, dat mogelijk als boerderij geïnterpreteerd worden. Vanaf het begin van de veertiende eeuw vonden er nagenoeg geen activiteiten meer plaats binnen het onderzoeksterrein en lijkt de bewoning te zijn geconcentreerd op de plek van de huidige boerderij Ter Weide. Een greppel met vondstmateriaal laat zien dat er op deze plek in de veertiende en vijftiende eeuw vermoedelijk een in steen opgetrokken gebouw heeft gestaan. Net als tijdens eerder archeologisch onderzoek van het bewoningslint spreekt over het algemeen uit geen enkele vondstcategorie een rijkdom of luxe die uitstijgt boven die van een gemiddeld middeleeuws boerenerf. Het aardewerk van LR79 is niet bijzonder rijk te noemen en bestaat uit een zeer beperkt vormenrepertoire. De enige uitzondering vormen twee scherven van Vlaams hoogversierd aardewerk uit de dertiende eeuw, die wel als luxeartikel zijn aan te merken. Ook de metalen voorwerpen kunnen grotendeels als doorsnee worden betiteld. De vondst van drie wapens (een goedendag, een piek en een loodbuskogel) is daarentegen wel bijzonder. In Leidsche Rijn werden loodbuskogels eerder alleen bij kasteel Nijevelt gevonden. De belangrijkste cultuurgewassen van LR79 (haver, gerst, vlas en voederwikke) zijn zomergewassen, terwijl typische wintergewassen als tarwe en rogge weinig voorkomen. De mestkuilen bleken resten van groenten, fruit, noten en keukenkruiden te bevatten. Het menu van de bewoners bestond verder uit rund, varken en schaap/geit. Net als op de eerder opgegraven erven waren paarden het meest aanwezig. De dieren van LR79 hadden echter een aanzienlijk kleinere schofthoogte dan de paarden van de andere erven