Frazeologizmy zoonimiczne odnoszące się do człowieka w języku hiszpańskim i polskim : studium kontrastywne z pozycji lingwistyki kulturowej

Celem niniejszej pracy jest analiza kontrastywna frazeologizmów zoonimicznych oraz wyrażeń metaforycznych opartych na metaforze konceptualnej CZŁOWIEK TO ZWIERZĘ, występujących w języku polskim oraz hiszpańskim, a więc języków wpisanych w tę samą europejską ramę: system macro (por. Wilk- Racięska, 2007a, 20007b, 2007c, 2009). Niemniej jednak fakt, iż kultura ta została ukształtowana poprzez wspólny system filozoficzno-religijny nie oznacza, że pomiędzy obiema społecznościami, polską i hiszpańską, nie istnieją różnice kulturowe, mające swoje odzwierciedlenie w formach językowych. Hipoteza ta znajdzie swoje potwierdzenie w części praktycznej niniejszej pracy. Warto także podkreślić, iż korpus pracy został stworzony zarówno w oparciu o główne pozycje słownikowe polsko-hiszpańskie (słowniki jedno- i dwujęzyczne), jak i publikacje internetowe, a nawet blogi. Obiektem naszych badań są skonwencjonalizowane związki frazeologiczne, tak więc modyfikacje frazeologiczne oraz związki okazjonalne, tworzone ad hoc w konkretnej sytuacji komunikacyjnej, pozostają poza obszarem naszej analizy. Ponadto, w celu zachowania spójności metodologicznej, opieramy się głównie na standardowej wersji języka hiszpańskiego. Niemniej jednak, w nielicznych przypadkach, w celu pokazania ciekawych różnic konceptualnych istniejących w obrębie jednego systemu micro, odnosimy się także do amerykańskich wariantów języka hiszpańskiego. Bazę metodologiczną niniejszej pracy stanowi językoznawstwo kognitywne, a w szczególności semantyka kognitywna oraz założenia lingwistyki kulturowej, pozwalające na opis poszczególnych aspektów języka z perspektywy różnych wizji świata. Analiza wspomnianej grupy związków frazeologicznych poprzedzona została wstępem teoretycznym. Po określeniu podstawowych założeń językoznawstwa kulturowego przedstawiono relację pomiędzy frazeologią a kulturą, skupiono się na takich zjawiskach jak: status językowo-kulturowy frazeologii, kulturowo-narodowa odrębność związków frazeologicznych. Nawiązując także do postulatów D.O. Dobrovol’skiego i E. Piirainen (2005), opisano także różnorodność form, poprzez które kultura przenika do języka, a następnie do frazeologii. Ponadto, przedstawiono trzy odrębne, lecz wzajemnie się przenikające sposoby analizy kulturowego charakteru frazeologii: 1) z punktu widzenia kontekstu komunikacyjnego; 2) z punktu widzenia etymologii; 3) z socjokulturowego punktu widzenia (związki frazeologiczne jako nośniki znaczeń i wartości). Celem kolejnych dwóch rozdziałów było zaprezentowanie dotychczasowego stanu badań nad frazeologią oraz jej funkcji w języku, ze szczególnym uwzględnieniem badań dotyczących frazeologizmów zoonimicznych na gruncie polskim i hiszpańskim (rozdział 2). Zważywszy na fakt, iż samo pojęcie frazeologia, jej status językowy, granice oraz charakter związków będących przedmiotem badań, nadal jest kwestią polemiczną, wywołującą zagorzałe dyskusje wśród badaczy tej dyscypliny językoznawstwa, w rozdziale trzecim szczegółowo omówiono powyższe zagadnienia. Wiele uwagi poświęcono różnorodnym typologiom związków frazeologicznych (m.in. według G. Corpas Pastor, E.T. Montoro del Arco, M.A. Castillo Carballo, L. Timofeevy) oraz ich cechom charakterystycznym. Określono, które z nich są uważane za konieczne, aby dana jednostka językowa mogła otrzymać status frazeologicznej, a które uzyskują rangę cech potencjalnych. Koncepcja Montoro del Arco (2005, 2006) postulująca klasyfikację jednostek frazeologicznej zarówno w skali poziomej (nivel horizontal), odnoszącej się do jednostek różnorodnych pod względem syntagmatycznym, jak i w skali pionowej (nivel vertical), w którą wpisują się jednostki tożsame pod względem strukturalnym, ale o różnym stopniu stabilności i idiomatyczności. Pierwszym problemem, który pojawia się podczas analizy związków frazeologicznych, jest określenie procesów konceptualnych, odgrywających istotną rolę w procesie formowania się takich jednostek. Dlatego rozdział piąty poświęcony został charakterowi metaforycznemu oraz metonimicznemu frazeologii. Pokrótce omówiona została kognitywna teoria metafory G. Lakoffa i M. Johnsona (1986) oraz jej późniejsze modyfikacje: model ikoniczny oraz archimetafory wg Iñesty Meny i Pamiesa Bertrana (2002), do których nawiązujemy w części praktycznej naszej pracy. Biorąc pod uwagę, iż niektóre związki frazeologiczne z komponentem zoonimicznym są motywowane zarówno metaforycznie, jak i metonimicznie, wprowadzono także pojęcie metaftonimii. W kolejnych dwóch rozdziałach poruszono kwestię figuratywności, idiomatyczności i motywacji frazeologicznej z punktu widzenia lingwistyki kognitywnej (Teoria Wyrażeń Figuratywnych Dobrovol’skiego i Piirainen, mechanizmy wpływające na idiomatyczność według Baranov’a i Dobrovol’skiego) oraz ich wzajemnych zależności. Są to pojęcia kluczowe dla niniejszej analizy. Poza metaforą i metonimią przedstawiono także inne czynniki odpowiedzialne za idiomatyczność danej jednostki frazeologicznej (hiperbolizacja, porównanie, ironia). Udowodniono, iż figuratywność, podobnie jak idiomatyczność, jest zjawiskiem gradualnym i nie może być utożsamiana z brakiem dosłowności. Narzędzia do przeprowadzenia analizy frazeologizmów zoonimicznych zaczerpnięto także z teorii motywacji frazeologicznej Dobrovols’kiego i Piirainen. W opinii wspomnianych badaczy większość związków frazeologicznych nie jest arbitralna, niemniej jednak zastosowanie uniwersalnych narzędzi kognitywnej teorii metafory nie zawsze jest wystarczające do „odszyfrowania” związku istniejącego pomiędzy znaczeniem dosłownym a przenośnym danego wyrażenia. Innymi słowy, w celu zbadania procesu tworzenia się danej jednostki językowej należy nie tylko opierać się na ludzkim doświadczeniu, lecz także odwołać się do różnego typu wiedzy pozajęzykowej, a więc zbadać także komponent kulturowy i wyobrażeniowy. Ten ostatni rozumiany jest jako struktura konceptualna (obraz mentalny) pozwalająca na znalezienie zależności pomiędzy znaczeniem dosłownym a przenośnym frazeologizmu. Wyszczególnione przez Dobrovol’ekiego i Piirainen typy motywacji o charakterze strukturalnym (motywacja indeksykalna), semantycznym (motywacja ikoniczna i symboliczna) oraz innym (motywacja intertekstualna, stereotypy językowe, gry językowe, itd.), są punktem wyjścia dla analizy semantycznej frazeologizmów zoonimicznych, przeprowadzonej w części empirycznej pracy. Biorąc pod uwagę fakt, iż proponowana analiza frazeologizmów zoonimicznych języka polskiego i hiszpańskiego ma nie tylko charakter semantyczny, lecz także pragmatyczny, w rozdziale piątym przedstawiono także model znaczenia frazeologicznego według Timofeevy (2008). Badaczka, opierając się na pracach Levinsona (1989, 2004 [2000] 2004), wskazuje na złożoność znaczenia frazeologicznego i postuluje istnienie dwóch jego poziomów: 1) opartego na semantyce, znaczeniu „słownikowym” związku, na który wpływ ma szereg informacji o różnym charakterze (denotacyjnym, konotacyjnym, waloryzującym, stylistycznym, itd. (el significado de primer nivel); 2) opartego na pragmatyce, czyli ukazującym rolę kontekstu komunikacyjnego w interpretacji (i modyfikacji) znaczenia danego związku (el significado de segundo nivel). Rozdział siódmy stanowi przejście od teorii do praktyki. Po zaprezentowaniu metodologii następuje analiza frazeologizmów zoonimicznym z perspektywy onomazjologicznej. Związki frazeologiczne z komponentem zwierzęcym zostały podzielone według domen konceptualnych, do których się odnoszą: 1) frazeologizmy zoonimiczne, odnoszące się do zdolności umysłowych; 2) frazeologizmy zoonimiczne, odnoszące się do sposobu poruszania; 3) frazeologizmy zoonimiczne, odnoszące się do wyglądu zewnętrznego; 4) frazeologizmy zoonimiczne, odnoszące się do odczuć fizycznych i czynności fizjologicznych; 5) frazeologizmy zoonimiczne, odnoszące się do emocji; 6) frazeologizmy zoonimiczne, nie odnoszące się do konkretnej domeny konceptualnej, których znaczenie zostało w pewnym stopniu zmodyfikowane poprzez kontekst komunikacyjny. Każdy rozdział ma podobną strukturę. Najpierw zostają przedstawione poszczególne wyrażenia metaforyczne języka hiszpańskiego (expresiones conceptuales) odnoszące się do konkretnej metafory, np. CZŁOWIEK JEST ZWIERZĘCIEM GŁUPIM, CZŁOWIEK JEST ZWIERZĘCIEM SZALONYM, CZŁOWIEK JEST ZWIERZĘCIEM DUMNYM, itd. Wybrane związki są poddane analizie semantycznej (pierwszy poziom analizy). Analizowane są także pod kątem motywacji oraz konotacji. Bada się także ich użycie kontekstowe celem określenia, czy ich znaczenie jest w jakimś stopniu modyfikowane poprzez uwarunkowania danej wypowiedzi (drugi poziom analizy). Następnie przedstawiane zostają wyrażenia polskie, które wpisują się w tą samą domenę konceptualną. Celem znalezienia podobieństw oraz różnic w konceptualizacji pomiędzy obydwoma systemami micro, frazeologizmy polskie są badane zarówno pod kątem bazy metaforycznej, jak i obrazu mentalnego, który wywołują. Obraz ten jest kontrastowany z przeanalizowanymi wcześniej wyrażeniami hiszpańskimi. W tym miejscu warto pokreślić, iż niniejsza praca ma charakter językoznawczy, a nie traduktologiczny, dlatego kwestia ekwiwalencji oraz nieprzekładalności tego typu związków frazeologicznych nie stanowi przedmiotu badań. Biorąc pod uwagę fakt, iż „głęboko ukryte elementy wizji macro mają ogromny wpływ na pragmatykę, czyli na to, jak używamy języka (Wilk-Racięska, 2009: 24), ostatni rozdział niniejszej pracy jest poświęcony analizie czysto pragmatycznej związków frazeologicznych. Ma on na celu pokazanie, że nie zawsze implikatura danego frazeologizmu jest stała, w pełni skonwencjonalizowana, w pewnym sensie „odporna” na działania kontekstowe. Istnieją frazeologizmy, których implikatury, szczególnie te o charakterze emotywno-emocjonalnym, podlegają pewnym modyfikacjom, osłabieniu lub wzmocnieniu (implicaturas conversacionales generalizadas), czasem dany związek w konkretnej wypowiedzi nabiera nowego znaczenia, „wygenerowanego” tylko w danym otoczeniu kontekstowym (implicaturas particularizadas). Niemniej jednak należy pamiętać, iż każde studium frazeologiczne, poruszające kwestię różnych typów implikatur zarówno w pierwszym, jak i drugim poziomie analizy znaczenia frazeologicznego, powinno traktować proces frazeologizacji jako typ gramatykalizacji, co sugeruje, iż w przypadku implikatur konwersacyjnych uogólnionych (implicaturas conversacionales generalizadas) mamy do czynienia z procesem niezakończonym, niestabilnym i zależnym od subiektywnych sądów nadawcy i odbiorcy (cfr. Timofeeva, 2008: 429). Przeprowadzona analiza dowodzi, iż frazeologia odzwierciedla samoświadomość kulturowo-narodową danej społeczności językowej, niewątpliwie „jest tym obszarem, w którym bardzo wyrazisty sposób ujawnia się punkt widzenia człowieka jako podmiotu poznającego świat” (Mosiołek-Kłosińska, 1996: 99). Świadczy ona o obrazowości i ekspresywności języka oraz wiąże się z określonym wartościowaniem. Znacząca większość przeanalizowanych związków frazeologicznych jest motywowana metaforycznie, nieliczne tylko wykazują charakter metaforyczno-metonimiczny (metaftonimia). Jednocześnie warto pokreślić, że o ile na poziomie ogólnym frazeologizmy obu języków nie wykazują znaczących różnić, to głębsza analiza ich komponentu wyobrażeniowego (a także różnic kontekstowych) i bazy metaforycznej wydaje się temu przeczyć. Ponadto zarówno frazeologizmy hiszpańskie jak i polskie są najczęściej motywowane ikonicznie, tzn. znaczenie globalne frazeologizmu bazuje na bezpośrednim ludzkim doświadczeniu, wynika z obserwacji otaczającego świata (np. ogólnej wiedzy na temat wyglądu, zachowania się i zwyczajów zwierząt). Ten typ motywacji najliczniej reprezentują frazeologizmy zoonimiczne, należące do grupy trzeciej. Warto podkreślić, iż część frazeologizmów obu języków przestawia motywację symboliczną, opartą na konwencjach kulturowych, wspólnych wierzeniach i zwyczajach (np. astuto como un zorro= sprytny/przebiegły jak lis). Jednocześnie można zauważyć przypadki mieszania się różnych typów motywacji, najczęściej ikonicznej z symboliczną lub ikonicznej z intertekstualną: estar como un jabato/ser (hecho) un jabato, ser un burro cargado de letras, ser/parecer más burro que un ara(d)o, ver(le) las orejas al lobo, lento como un caracol, oczy gazeli, mądra jak flądra, wolny jak ślimak). Wszystko to potwierdza, iż badając relację pomiędzy znaczeniem figuratywnym danego frazeologizmu a obrazem mentalnym składającym się na jego strukturę konceptualną, należy pamiętać, iż czasem trudno jest wyznaczyć ostrą granicę pomiędzy dwoma typami motywacji (ikoniczną i symboliczną), gdyż przenikają się one wzajemnie. Niejednokrotnie wyrażenia, których motywację można by określić na podstawie wiedzy o świecie, z biegiem czasu stają się związkami utrwalonymi historycznie i motywowanymi kulturowo. Kolejny wniosek, który wysuwa się z dokonanej analizy, jest taki, iż nie zawsze oba języki wyrażają daną cechę ludzką poprzez przez identyczny leksem zwierzęcy. Nie zawsze mają charakter uniwersalny, opierają się na wspólnym dziedzictwie kulturowym (mitologia, biblia, bajki Ezopa). Często różnice i rozbieżności semantyczne wynikają z odmiennych presupozycji, dotyczących znaczenia figuratywnego poszczególnych grup zwierząt (cfr. Bartoš, 2000: 7). Bardzo często dany frazeologizm zoonimiczny, nawet ten pozornie oparty na konwencjach kulturowych, nawiązuje do cech zupełnie odmiennych (np. leksem sowa, który w języku polskim jest symbolem mądrości, a w języku hiszpańskim, lechuza, wywołuje skojarzenia zgoła przeciwne czy zwrot ser un besugo , który w języku hiszpańskim ma charakter pejoratywny, gdyż oznacza osobę o niskim stopniu inteligencji, w języku polskim profiluje zupełnie inne cechy). Tak więc dana cecha może być wyrażona w każdym języku poprzez frazeologizm, którego komponent zoonimiczny w jednym języku wydaje się bardziej produktywny niż w drugim (np. tener una cabeza de chorlito, tener menos seso que un mosquito czy parecer una ardilla, w przypadku języka hiszpańskiego, głupi jak cięlę (na niedzielę), mądry/a jak dwie flądry, w przypadku języka polskiego). Z drugiej strony nie brak przypadków, w których konkretny zoonim i/lub frazeologizm danego języka pozostaje w opozycji prywatywnej w stosunku do drugiego, tzn. rozwija o wiele więcej użyć metaforycznych, które aktualizują się w konkretnym kontekście komunikacyjnym: BORREGO vs. BARANEK, CABRA vs. KOZA, GANSO vs. GĘŚ, jeść jak ptaszek/jak wróbelek/jak kurczę vs. comer como un pajarito. Jednocześnie przeprowadzone analizy poświadczają, iż w wielu przypadkach frazeologizmy hiszpańskie i polskie tylko pozornie charakteryzują się tym samym znaczeniem denotacyjnym i konotacyjnym, w rzeczywistości wykazują mniej lub bardziej wyraźne różnice, zarówno w bazie metaforycznej jak i w komponencie wyobrażeniowym (obrazie mentalnym): ponerse más colorado que un pavo, estar/ponerse colorado/encarnado/rojo como un pavo vs. czerwony jak indyk, zaczerwienić się jak indyk; ir para atrás como los cangrejos/ir como los cangrejos vs. chodzić jak rak/iść posuwać się/pełznąć rakiem/raczkiem. W przypadku pierwszej grupy, w każdym z języków właściwość 'bycia czerwonym’, a raczej jej przyczyny, jest profilowana w odmienny sposób: wynika ze wstydu lub oskarżenia kogoś o coś (frazeologizm hiszpański) lub jest oznaką zdenerwowania i gniewu (frazeologizm polski). Warto także wspomnieć, że nawet w ramach samego języka hiszpańskiego, jego różnych wariantów dialektalnych, dany frazeologizm bardzo często wywołuje odmienne konotacje: ser muy ganso, hacer el oso. Podsumowując przeprowadzoną analizę można stwierdzić, iż istnieją podobieństwa i analogie pomiędzy systemem leksykalno- frazeologicznym języka hiszpańskiego i polskiego. W obu językach przeważają wyrażenia najczęściej wiążą się z negatywnym wartościowaniem, charakteryzujące człowieka w sposób negatywny, pejoratywny. Niemniej jednak można też wskazać różnice w motywacji, obrazie mentalnym oraz konkretnym użyciu istniejące pomiędzy frazeologizmami obu języków. Jest to niewątpliwie związane z wizją świta oraz jej granicami