Mediacja w sprawach nieletnich w doświadczeniach i opiniach uczestników postępowania mediacyjnego i mediatorów (na przykładzie województwa śląskiego)

W swojej pracy chciałbym odpowiedzieć na pytanie czy mediacja może być alternatywną formą rozwiązywania sporów w śród nieletnich? Mówiąc o instytucji mediacji w postępowaniu z nieletnimi, należy zwrócić uwagę, że może być ona stosowana wobec każdego nieletniego, który wyrządził swym zachowaniem szkodę innej osobie, niezależnie od tego w jakim trybie opiekuńczo - wychowawczym czy poprawczym rozpatruje się sprawę. Postępowanie z nieletnim nie jest z założenia postępowaniem kontradyktoryjnym. Jak wskazują przedstawiciele nauki jest to zgodne z zasadą dobra nieletniego, gdyż postępowanie nie powinno skupiać się na walce sprawcy z pokrzywdzonym, a następnie na ocenie przez sędziego jej wyników. Postępowanie z nieletnimi ma na celu przede wszystkim ustalenie, w jaki sposób można mu pomóc w rozwoju oraz zapobiec w dalszej jego demoralizacji. Obecnie obowiązujące przepisy nie dają nieletniemu możliwości wzięcia odpowiedzialności za swoje zachowanie, za czyn który popełnił. Świadczyć o tym mogą przepisy, które ograniczają jego udział w postępowaniu sądowym, a czasem nawet wyłączają go zupełnie. W polskim postępowaniu z nieletnimi rozstrzygnięcia zapadają w jego interesie i dla jego dobra, ale tak de facto nikt nie zastanawia się czy warto zapytać go o zgodę. Działania takie nie przyczyniają się do realizacji celów u.p.n. Minęły czasy, kiedy represja była uznawana za najlepszy sposób osiągania celów wychowawczych, obecnie dominuje podejście stawiające na opiekę jako metodę doprowadzenia do tego aby zachowanie nieletnich odpowiadało standardom przyjętym w danym społeczeństwie. Mówiąc o alternatywnych sposobach reagowania na niepożądane zachowania nieletnich mam na myśli rezygnowanie ze stosowania wobec nieletnich środków izolacyjnych na rzecz innych środków, przede wszystkim naprawienia szkody czy wykonania prac na rzecz społeczności lokalnej lub szkolnej. Nie przecząc temu, że stosowanie wobec nieletniego środków izolacyjnych powinno być stosowane z ostatecznością, zauważyć trzeba, że postępowanie w sprawach nieletnich przebiega inaczej i nastawione jest na osiąganie innych celów niż postępowanie karne skierowane przeciw dorosłym. Z tego względu w odniesieniu do nieletnich określenie środki alternatywne nabiera innego znaczenia. Od lat siedemdziesiątych w postępowaniu z nieletnimi promuje się nowe podejście do młodzieży, która popadła w konflikt z prawem karnym, znane pod ogólną nazwą diversion. Nie ma jednak jednolitej definicji tego pojęcia. Można wskazać na pewne cechy czy elementy, które pozwalają zaliczyć dany program czy instytucję prawną do kategorii diversion. Dwoma podstawowymi są: odsunięcie nieletniego od państwowego systemu wymiaru sprawiedliwości oraz zajęcie się nim przez społeczności lokalne. Koncepcja ta wydaje się bardzo słuszna, sprawia, że nie pozostawiamy młodych ludzi samym sobie i ich rodzinom (często funkcjonującym niewłaściwie). Pozwala także nie wchodzić w machinę wymiaru sprawiedliwości. Jej założenia są akceptowane przez instytucje sprawiedliwości naprawczej, pozwalają bowiem łączyć różne środki, które powinny być zastosowane wobec nieletniego, by osiągnąć pozytywne rezultaty wychowawcze3. J. Utrat-Milecki pisze: "Cel programu (...) może być różnie formułowany, lecz ze swej istoty za każdym razem naczelnym zadaniem programu je s t doprowadzenie do resocjalizacji i readaptacji społecznej nieletniego." Wśród celów cząstkowych diversion wymienia m.in.: stworzenie szerszych możliwości korekcyjnego oddziaływania na nieletniego w środowisku otwartym; koordynacja pracy różnych służb społecznych, a przede wszystkim społecznej readaptacji nieletniego (policji, pracowników socjalnych, służby zdrowia, kuratorów, pedagoga szkolnego, pracowników poradni psychologicznych, placówek opiekuńczych i wychowawczych, urzędów pracy etc). Towarzyszenie nieletniemu w naturalnym przejściu z programu naprawczego do samodzielnego spełniania ról społecznych; zmniejszenie powrotności nieletnich do społecznie nieakceptowalnych zachowań, w szczególności do popełnienia czynów karalnych. Przygotowanie do normatywnego postępowania w środowisku wolnościowym jest zasadniczym problemem dotyczącym skuteczności resocjalizacji, jak i określenia granic interwencji pedagogicznej. W postępowaniu z nieletnimi jako alternatywne rozumie się takie środki reagowania na zachowanie nieletniego, które nie wymagają wszczynania postępowania sądowego, a więc mogą być stosowane bez angażowania w to sądu. Wymienić można następujące: 1) ostrzeżenie nieletniego o możliwości skierowania jego sprawy do sądu, jeżeli nie zmieni swego zachowania, 2) mediacja prowadzona bez powiadomienia o tym sądu (prokuratury). Pierwsze z wymienionych tu rozwiązań nie jest stosowane w Polsce, lecz nie można wykluczyć, że takie wypadki zdarzają się w praktyce Ponieważ chodzi tu o reakcję nieprzewidzianą przepisami prawa, postrzegać ją należy jako wyraz tendencji do unikania zbędnych postępowań sądowych. Natomiast, gdy ostrzeganie nieletniego jest uregulowane prawem obawiać się można, że na tej drodze nie zawsze unika się stygmatyzacji, gdyż ostrzeżenie musi mieć wówczas charakter sformalizowany. W takiej sytuacji informacja o ostrzeżeniu nierzadko może dotrzeć do szkoły lub środowiska, w którym przebywa nieletni. Kolejną propozycją alternatywnych środków na niepożądane zachowania jest mediacja prowadzona za zgodą i przy całkowitym poszanowaniu nieletniego. Mediacja jako forma rozwiązywania sporów przy pomocy osoby trzeciej - mediatora może stanowić alternatywę dla wymiaru sprawiedliwości, nie zastępując go w sprawach szczególnie poważnych. Problem polega na tym, że w wielu przypadkach o pozytywnym wyniku mediacji decyduje zaangażowanie nieletniego w wykonanie określonych czynności lub zobowiązanie się do określonego zachowania. Ważne wydaje się być odpowiednie motywowanie nieletniego do podjęcia działań naprawczych. Jeżeli założyć, że o tych działaniach w dużej części decyduje sam nieletni, sprawa wydaje się być ze wszech miar słuszna. Mediacja między nieletnimi jest jednym z alternatywnych środków wychowawczych, prowadzi do naprawienia szkody w sferze psychicznej, fizycznej czy społecznej ofiary. Instytucja mediacji z udziałem nieletnich wydaje się być bardzo dobrą alternatywą dla często „przedmiotowo traktującego człowieka” wymiaru sprawiedliwości. Praca ma charakter empiryczny. Poza studiami literatury przedmiotu do analizy wykorzystano wyniki własnych badań, którymi objęto 60 mediatorów, 32 ekspertów (Przewodniczących Wydziałów Rodzinnych i Nieletnich oraz prezesów sądów okręgowych na terenie województwa śląskiego), ponadto 158 nieletnich oraz 158 rodziców nieletnich uczestniczących w postępowaniu mediacyjnym. Celem podjętych badań było poznanie opinii ekspertów, nieletnich uczestniczących w mediacji oraz ich rodziców, a także mediatorów, ponadto poznanie doświadczeń mediatorów na temat mediacji dla nieletnich. Praca poza wstępem i zakończeniem składa się z trzech rozdziałów. W rozdziale pierwszym - teoretycznym - przedstawiono w oparciu o literaturę przedmiotu pojęcie mediacji, przegląd modeli odpowiedzialności nieletnich, zarys koncepcji i rys historyczny sprawiedliwości naprawczej, a także aspekty prawne, wychowawcze, psychologiczne i społeczne nieletnich. Wyszczególniono także szkołę jako miejsce popularyzacji idei pojednania. W drugim rozdziale przedstawione zostały założenia badań, czyli cele i problemy badawcze. Określono i uzasadniono zastosowanie metody i narzędzi w przeprowadzonych badaniach, ponadto zaprezentowano teren i grupę badawczą. Trzeci rozdział zawiera analizę wyników badań i ich interpretację. Zwrócono tutaj uwagę na instytucję mediacji, wiedzę badanych, spostrzeżenia, opinie i doświadczenia osób uczestniczących w postępowaniu mediacyjnym. Pracę kończy posumowanie i wnioski