Kształtowanie się systemu politycznego Łotwy i jego związki ze sferą gospodarczą w procesie demokratyzacji

Zamiarem niniejszej dysertacji jest wskazanie na przykładzie Łotwy, ale także i na bazie pozostałych krajów bałtyckich, że w efekcie dwóch fal demokratyzacji, które dotknęły państwa bałtyckie (pierwszej i trzeciej) wykształcił się w pełni demokratyczny system polityczny wraz z rynkową gospodarką (hipoteza). Ponadto udowodnienie, że w przypadku republik bałtyckich mieliśmy do czynienia z procesem transformacji, a nie zastąpienia i przemieszczenia. Dalej, że proces transformacji został zainicjowany odgórnie. Ruchy obywatelskie stanowiły natomiast swoisty sukurs dla przebudowy. Wyraźnie przy tym dostrzec możemy cztery główne etapy procesu transformacji na Łotwie. Ponadto proces demokratyzacji nie ograniczył się do formalnego zapisania w ustawach zasadniczych rozwiązań prawnoustrojowych, choć ich kształt miał wpływ na przebieg przeobrażeń. Obejmuje on także zdolność społeczeństwa oraz elit politycznych posługiwania się nim i osiągania określonych interesów. Decyzje instytucjonalne warunkuje podłoże wewnętrzne państwa, impulsy płynące z otoczenia zewnętrznego oraz podatność oddziaływania na nie. Te zaś dyktuje tradycja, doświadczenia historyczne, rozwiązania formalno–prawne, zaplecze gospodarcze, ugrupowania polityczne, etc. Co więcej proces demokratyzacji prowadzi do przesunięcia systemu gospodarczego ku gospodarce rynkowej. Równolegle z procesem demokratyzacji dokonywane są przedsięwzięcia mające na celu wprowadzenie gospodarki rynkowej. Ponadto doświadczenia krajów bałtyckich potwierdzają reguły, że: im większa niestabilność gospodarcza, tym bardziej uzasadnione są radykalne środki stabilizacji oraz tym głębsze w efekcie załamanie gospodarcze. Im wcześniej rozpoczęta została transformacja gospodarcza, tym dekoniunktura jest krótsza i nie tak głęboka, przy czym równolegle wpływ na efektywność transformacji gospodarczej mają: szybkość, głębokość i zakres prowadzonych reform oraz potencjał gospodarczy. Metody badawcze, jakie przyjęte zostały w niniejszej dysertacji to: metoda systemowa oraz porównania – jako kluczowe, ponadto: historyczna, decyzyjna, analizy dokumentów publikacji dotyczących niniejszego przedmiotu. Przy czym jako podejście systemowe rozumiem całokształt zasad naukowego myślenia oraz metod i środków analizy, pozwalających badać dany obiekt jako względnie jednolitą całość. Myślenie systemowe natomiast to całokształt metod i sposobów badania, opisywania i konstruowania systemów. Metoda ta jest o tyle istotna, przy takim przedmiocie dysertacji, bowiem pozwala na: 1. ujmowanie systemu jako całości złożonej z elementów zależnych od siebie wzajemnie, jak i od owej całości, 2. uwzględnianie ogółu warunków, w jakich owa całość działa, 3. szukanie źródła przekształceń systemu w samym systemie, w jego zdolności samosterowania własnym działaniem i oddziaływaniem na otoczenie3. Metodą porównawczą nazywam takie metody badawcze, które polegają na porównywaniu dwóch różnych układów lub poszczególnych ich części (niekoniecznie politycznych). Takie pojmowanie metody porównawczej zawęża się do badań porównawczych instytucji, tj. systemów rozumianych jako układy funkcjonujące w ramach jednego państwa. Bezpośrednim celem badań porównawczych jest ustalenie cech podobnych bądź tożsamych oraz cech odróżniających porównywanych instytucji lub procesów, względnie całych układów. Dopiero z tych ustaleń, wspartych często rezultatami badawczymi osiągniętymi innymi metodami, wyprowadzić możemy ogólniejsze wnioski, co do przedmiotu badań. Szczególne znaczenie tych badań dla nauki o polityce polega na tym, że z jednej strony dostarczają materiału niezbędnego do podejmowania optymalnych decyzji politycznych, a z drugiej strony odgrywają poważną rolę w kształtowaniu świadomości politycznej obywateli. Podstawowa trudność w stosowaniu metody porównawczej wynika z konieczności właściwego doboru przedmiotu porównywanych zjawisk, jakie chce się poddać obserwacji i opisowi naukowemu. Właściwością tej metody jest, bowiem konfrontacja dwóch (lub więcej) obiektów (lub ich części), które noszą znamiona podobieństwa. Wynik zaś powinien polegać na ustaleniu, na czym polega owe podobieństwo lub różnica. Należy zastanowić się, jakie wobec tego muszą zostać spełnione warunki, aby osiągnąć właściwe efekty stosowania tej metody. Przy tego typu pracy koniecznym staje się także korzystanie z innych metod: historycznej, decyzyjnej oraz analizy instytucjonalno-prawnej, która stanowi istotne uzupełnienie powyższych, a która polega na rozpatrywaniu aktów normatywnych tworzonych przez funkcjonujące instytucje. Metoda historyczna sprowadza się do poszukiwania i badania genezy zjawisk politycznych, wskazania korelacji przyczynowo-skutkowych występujących pomiędzy zdarzeniami z przeszłości a sytuacją teraźniejszą. Jak konkluduje A. J. Chodubski: Badania historyczne zjawisk politycznych służą politologii jako substrat hipotez. Historia dostarcza politologii materiału do szerokich generalizacji. Metoda decyzyjna jest analizą rzeczywistości politycznej pod kątem wpływu decyzji różnych ośrodków na zmiany w systemie nimi wywoływane. Charakteryzuje się ona zmiennością w zależności od stosowanej siatki pojęć. Spektrum zastosowania metody decyzyjnej zawiera się w następujących elementach: 1. ośrodek decyzyjny, 2. proces decyzyjny, 3. decyzja polityczna, 4. implementacja polityczna. Do atutów tej metody możemy zaliczyć głównie odformalizowanie badań oraz możliwość w większym niż inne metody zakresie analizowania rzeczywistych mechanizmów życia politycznego. Jej walorem jest również to, że zasadnicze komponenty tej metody (informacje o podjętych działaniach ośrodka decyzyjnego) są dość łatwo dostępne. Metoda decyzyjna nie pozostaje jednak wolna od wad. Absolutyzuje ona decyzje polityczne, utożsamiając je prawie ze zjawiskami i procesami politycznymi. Zbyt wiele uwagi zwraca się też w niej na technikę podejmowania decyzji. Ponadto, z różnych względów, wiele czynników wpływających na decyzje polityczne będzie zawsze niedostępnych dla badaczy. Celem dokładnego i rzetelnego zgłębienia przedmiotu niezbędnym było równoległe przyjęcie niniejszych założeń: • jako że cezurą czasową rozpoczynającą kształtowanie instytucji demokratycznych niepodległego państwa jest data powołania frontów ludowych – instytucji nadających rozpęd i dynamikę łotewskiemu systemowi politycznemu, • proces odrodzenia państwowego oraz proces transformacji systemowej Republiki pozostają ze sobą w ścisłym związku, • proces odrodzenia inicjują odgórne, zewnątrz-państwowe reformy (pierestrojka, ZSRR), • obecny kształt systemu politycznego i gospodarczego Republiki jest konsekwencją, nie przyczyną przemian, • aktualny schemat funkcjonowania instytucji determinuje łotewski system polityczny, • ww. schemat określają interesy i priorytety prowadzonej polityki, nie bez znaczenia pozostają także aspekty gospodarcze, społeczne i kulturalne Republiki (uwarunkowania wewnętrzne państwa), silnie zakorzenione wzorce socjalizmu oraz aspiracje do przynależności do struktur Unii Europejskiej oraz NATO, • przesunięcie systemu politycznego ku rządom demokratycznym nie odbywało się w oderwaniu od przemian systemu gospodarczego, • proces demokratyzacji pociąga za sobą zmiany w kierunku gospodarki rynkowej. Rozdział pierwszy – teoretyczno-merytoryczny podejmuje charakterystykę systemu demokratycznego, definiuje proces demokratyzacji, wskazuje na stałe zależności, jakie występują pomiędzy demokratyzacją i wolnym rynkiem. Określa ramy znaczenia gospodarki rynkowej. Ponadto prezentuje przebieg pierwszej i drugiej fali oraz odwroty od nich, jakie następowały – genezę, wzory i schematy, determinanty. Koncentruje się także na trzeciej fali demokratyzacji. Szczegółowo przedstawia jej uwarunkowania, modele oraz etapy. Rozróżnia pojęcie transformacji, przemieszczenia i zastąpienia. Przedstawia zjawiska jakie zachodziły równolegle wraz z procesem demokratyzacji, podkreśla ich znaczenie. Wreszcie kierunki oraz dylematy transformacji gospodarczej w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem krajów nadbałtyckich. Rozdział drugi skupia swą uwagę wokół charakteru systemu politycznego i gospodarczego w dobie pierwszej fali demokratyzacji i odwrotu od doń na Łotwie. Przedstawia rozwiązania instytucjonalno-prawne okresu pierwszej fali, odwrotu oraz radziecki model systemu polityczno-gospodarczego będący wynikiem nieudanej próby przeprowadzenia drugiej fali demokratyzacji. Przyczyny przesunięć systemowych i ich wynik. Punkt ten również podejmuje kwestie związane z powstaniem opozycji oraz opisuje wydarzenia zewnętrzne mające znaczenie dla jej działalności i dalszych konsekwencji dla systemu, w jakim funkcjonowała Republika. Rozdział trzeci stanowi „kolejne przesunięcie” – zwrot w procesie demokratyzacji, czyli obejmuje cezurę czasową jaką jest okres trzeciej fali demokratyzacji. Opisuje procesy jakie wówczas zachodziły, ich znamiona oraz konsekwencje. Podejmuje przedmiot liberalizacji systemu, reform wewnątrz-systemowych lat 80, dynamikę przemian 1985-1991 – łotewski model „kroku za krokiem” ku powrotowi do demokracji oraz przemiany systemowe lat 90. Inaczej jeszcze, prezentuje szczegółowo każdy z etapów trzeciej fali. Wskazuje na znaczenie zasady pluralizmu politycznego dla demokratyzacji, wyniki parlamentarne i ich wpływ na charakter systemu politycznego, podkreśla znaczenie procesu integracji z UE i NATO, jak również znaczenie dość specyficznej sytuacji jaka występuje na Łotwie – sprawę mniejszości narodowych. Rozdział czwarty z racji na szeroki obszar zmian zachodzących w systemie gospodarczym podejmuje problematykę zagadnień ekonomicznych. Genezę i przyczyny transformacji gospodarczej na Łotwie, opisuje kluczowe przekształcenia systemu gospodarczego w okresie tranzycji, konsolidacji i dojrzewania. Omawia główne reformy systemu gospodarczego: prywatyzację, systemu podatkowego, emerytalną, sektora bankowego, rynku ubezpieczeń. Zmiany w charakterze prowadzonej polityce monetarnej i fiskalnej, przekształcenia i zmianę struktury gospodarczej, rynku pracy, wymiany handlowej. Prezentuje rezultaty prowadzonych przekształceń oraz perspektywy. Rozdział piąty, przedostatni przedstawia mechanizm funkcjonowania konstytucyjnych organów władzy, który stanowi podstawowy element dojrzałej demokracji liberalnej – zgodnie z Larry’m Diamond’em, demokracja liberalna wyróżnia się horyzontalną kontrolą jednych urzędów przez drugie, definiując państwo jako takie nie sposób pominąć mechanizmu i relacji zachodzących pomiędzy jego składowymi. Rozdział szósty, jest rekapitulacją niniejszej pracy. Stanowi konstatację najważniejszych wniosków oraz stanowi podsumowanie procesu demokratyzacji w regionie Europy Środkowo-Wschodniej i krajów WNP. Przedstawia także perspektywy dla procesu demokratyzacji – jest zderzeniem poglądów S. P. Huntingtona, F. Fukuyamy oraz A. Toofler’a