Attycka tragedia zemsty

Jeśli nas ukłuć, czyż nie krwawimy? Jeśli połaskotać, czyż się nie śmiejemy? Jeśli otruć, czyż nie umieramy? A jeśli skrzywdzić, czyż nie dokonamy zemsty?’ (Kupiec Wenecki III.l)? W słowach Shylocka odnaleźć można ziarno narracyjnej wiedzy - wiedzy o człowieku i jego kondycji. Zemsta jest niewątpliwie wzorcem postępowania wspólnym, jeśli nie dla całego, to z pewnością dla większości przedstawicieli gatunku homo sapiens, pozostając jednocześnie fenomenem wysoce zróżnicowanym kulturowo. Problem zemsty doskonale znany jest człowiekowi czasów nowożytnych i najnowszych; znany nie tylko z naukowych teorii psychologów i socjologów, lecz także z całkiem praktycznego doświadczenia codzienności. Nie będzie chyba przesadną antycypacją dalszych rozważań stwierdzenie, iż jeszcze wyraźniej doświadczali go starożytni Ateńczycy ani też założenie, że doświadczali go w sposób diametralnie odmienny niż człowiek czasów nowożytnych. Jest zatem zemsta płaszczyzną wspólnoty i zarazem różnic dzielących kulturę antyczną od nowożytnej i najnowszej. Szczególnym locus, w którym wyraźnie manifestują się owe różnice jest grecka literatura; szczególnym dlatego, że faktycznie jest to literatura dwóch kultur: antycznej, która ją zrodziła i nowożytnej, która ją przyjęła, zinterioryzowała, uznała za ‘swoje’ dziedzictwo. Za epitome zaś klasycznej literatury greckiej zarówno starożytni jak też nowożytni uznają powszechnie attycką tragedię. Inaczej, niż teksty literackie Asyryjczyków, Babilończyków, czy Sumerów dramat grecki nigdy nie był li tylko ‘mumią, przedmiotem badań Hermannów i Boeckhów’. Stanowi żywą część kultury nowożytnej, nie jest jedynie jej zaśniedziałym pomnikiem, godnym wzmianki erudyty, lecz elementem ‘aktywnie’ ją kształtującym, czego najbardziej chyba wyrazistym przykładem jest Nachleben tragedii Edypa Sofoklesa. Naturalnie, i niech będzie to roboczą hipotezą dla całej niniejszej pracy, modus operandi tragedii greckiej w czasach nowożytnych jest inny niż w kulturze klasycznych Aten. Dramat attycki nie jest literackim bytem samym w sobie, poetycką konkretyzacją uniwersalnych wartości i związanych z nimi konfliktów, w równym stopniu dostępną lekturze nowożytnego odbiorcy jak i theoria starożytnego widza. Jej istotne znaczenie dla kultury nowożytnej to Nachleben w dosłownym znaczeniu; jej ‘pierwsze życie’ w niczym nie musiało tego drugiego przypominać. ‘Podwójne życie’ dramatu greckiego to zarazem ‘podwójne życie’ tragicznej zemsty: z jednej strony jej modus operandi w kulturze klasycznych Aten, z drugiej zaś, jej Nachleben w czasach nowożytnych. Czasy nowożytne miały jednak również swoje ‘własne’ dramaty i ‘własne’ tragedie zemsty. Stąd też szczególnie instruktywnym w odczytywaniu Nachleben tragicznej zemsty dramatu attyckiego jest jej odniesienie do nowożytnych tragedii kształtowanych przez ten właśnie fenomen. Za paradygmatyczne pod tym względem uchodzić mogą tragedie opisywane już od ponad wieku jako ‘elżbietańskie tragedie zemsty’ (Elizabethan revenge tragedy). Te właśnie dramaty będą więc punktem odniesienia, porównawczym paradygmatem rozważaniach attyckiej tragedii zemsty. Jak natomiast kształtował się modus operandi tragicznej zemsty w kulturze klasycznych Aten? Próbą odpowiedzi na to właśnie pytanie jest niniejsza praca. Już na wstępie trzeba podkreślić, że w rozważaniach tych nie wkraczamy na teren ‘dziewiczy’. Problem zemsty w tragedii greckiej jest przedmiotem dwóch specjalistycznych opracowań: eseju S. Said, La tragedie de la vengeance (Said 1984) oraz monografii A. Burnett, Revenge in Attic and Later Tragedy (Burnett 1998). Syntetycznym opracowaniem problemu tragicznej zemsty (z dość luźnym podejściem do kryteriów genologicznych) od czasów starożytnych aż po najnowsze jest książka J. Kerrigana, Revenge Tragedy. Aeschylus to Armageddon (Kerrigan 1994). Szczególną wartością tej ostatniej pozycji jest nacisk na antropologiczny aspekt tragicznej zemsty; z drugiej strony jednak nomadyczny sposób prowadzenia rozważań obejmujących okres z górą dwudziestu pięciu stuleci (autor z wielką erudycją i zbyt wielką swobodą przekracza wieki, epoki i miljenia) sprawia iż trudno uznać i l opracowanie to wyczerpującym w odniesieniu do problemu tragicznej zemsty w kulturze klasycznych Aten (co też zresztą nie było jego celem). Wiele uwagi problemowi zemsty w tragedii greckiej poświęca również książka M. Blundell, Helping Friends and Harming Enemies (Blundell 1989) Opracowanie to, jak sugeruje jego podtytuł (A Study in Sophocles and Greek Ethics), odnosi się przede wszystkim do twórczości Sofoklesa, zaś problem zemsty jest tylko jednym (choć prominentnym) z wielu przedmiotów rozważań; spośród pięciu omówionych dramatów tylko dwa (w świetle przedstawionych dalej kryteriów) uznamy ‘tragediami zemsty’. Za szczególnie istotne z punktu widzenia aktualnych rozważań, uznać należy omówienie problemu ‘harming enemies’ w literaturze i kulturze klasycznych Aten. Nie ma potrzeby wreszcie wymieniać tutaj wszystkich innych szczegółowych opracowań poruszających tę kwestię mniej lub bardziej en passant: wspomniane zostaną one każde w stosownym miejscu. Artykuł Said (1984) z racji swych rozmiarów, jest zaledwie szkicem problemu. Tragiczna zemsta rozważana jest tu w ujęciu diachronicznym na przykładach: Orestei, Sofoklejskich Ajasa i Elektry (oraz wybranych loci Trachinek, Eilokteta i Edypa w Kolonos), tragedii boskiej zemsty Eurypidesa (Hippolytos i Bachantki) oraz tegoż Medei, Elektry i Orestesa. Na podstawie pobieżnej analizy tych dramatów autorka dostrzega tendencję prowadzącą od afirmacji zemsty u Ajschylosa do jej całkowitego odrzucenia u Eurypidesa. Już w tym miejscu można zaznaczyć, że druga część tej ‘progresywnej’, diachronicznej osi będzie kontestowana w niniejszej pracy. Najpełniejszym ujęciem problemu zemsty w tragedii greckiej jest oczywiście Burnett 1998. Oprócz szczegółowego omówienia dziewięciu spośród zachowanych dramatów podejmujących motyw zemsty oraz zaginionego Tereusa Sofoklesa, opracowanie to zawiera ważny rozdział różnicujący obraz tego problemu w kulturze starożytnej i nowożytnej. Warto wreszcie podkreślić, że punktem odniesienia dla rozważań dotyczących dramatu attyckiego jest tutaj również elżbietańska tragedia zemsty. Na tle tej obszernej i pełnej erudycji monografii niniejsza praca, oprócz zwrócenia uwagi na niektóre pominięte w niej dramaty, oferuje przede wszystkim odmienne ujęcie metodologiczne. W swoich rozważaniach Burnett nieomal zagląda autorowi przez ramię, konsekwentnie traktując poszczególne fenomeny dramatycznych fabuł jako konkretny zamysł poety, który chciał w ten sposób osiągnąć pewien cel - a była nim ‘dionizyjskość’ zemsty. Ta bowiem, jak konsekwentnie argumentuje Burnett, w klasycznych Atenach nie tylko nie była postrzegana jako malum sama w sobie, lecz przeciwnie jako akt sprawiedliwości lub bliski jej realizacji; jako taka nie była jednak stosowną materią dla fabuły tragicznej. Niniejsza praca przede wszystkim opiera się na odmiennych pryncypiach hermeneutycznych. Punktem wyjścia nie jest tu osoba autora z jego celami oraz piętrzącymi się przed nim przeszkodami w ich osiągnięciu, lecz sam tekst; tekst pojęty jako system znaków, których ‘znaczenie’ powstaje w relacji z innymi znakami. Jak nietrudno się domyślić, metodologiczną podstawą przedstawionych rozważań jest więc semiotyka. Samo pojęcie ukute zostało przez jej amerykańskiego ‘ojca’, C. S. Peirce’a, który w ten właśnie sposób opisuje ‘quasi-necessary and formai doctrine of signs’. Jako ‘doctrine of signs’ semiotyka przez pewien okres była metodą badawczą ograniczoną wyłącznie do wąsko pojętego językoznawstwa; warto przy tym również zaznaczyć, że zakres objęty tą dziedziną wiedzy wykracza poza sferę zjawisk językowych. Odkąd jednak językoznawstwo i literaturoznawstwo zaczęto postrzegać nie tyle jako całkowicie odrębne i nieprzekraczalne dziedziny wiedzy, lecz jako dwa bieguny pewnego badawczego continuum, semiotyka znalazła swoje miejsce również w tej ostatniej. Wywodząca się z badań nad językiem semiotyka jest, oczywiście, ściśle związana z metodologią strukturalistyczną. W dzisiejszych czasach uchodzić może to za zarzut, który, nawet jeśli nie dyskwalifikuje jej całkowicie, to z pewnością wymaga stosownej apologii. Niesłusznie. Aktualnie dominujące trendy badawcze, określane niekiedy zbiorczo mianem ‘post-strukturalizmu’, w znacznej mierze opierają się bowiem na metodologii strukturalistycznej, tyle że z pewnym przesunięciem akcentów. Wyrazistą ilustracją tego zjawiska jest właśnie semiotyka, twórczo rozwinięta w duchu post-strukturalizmu w pracach Barthesa i Eco. Istotne w tych koncepcjach jest rozluźnienie tradycyjnej, diadycznej struktury sygnifikacji opierającej się na dwóch elementach: signifiant i signifié. Semiotyka w ujęciu Barthesa i Eco opiera się bowiem na sygnifikacji triadycznej, gdzie na drodze konotacji (Barthes) lub nieograniczonej semiozy (Eco) ustalone (tj. uznane za takowe) znaczenie tekstu, wypowiedzi, znaku ulega dyspersji. Konsekwentnie też, rozumianego jako system znaków tekstu literackiego nie postrzega się jako semiotycznego fenomenu o ustalonym, ‘jedynym prawdziwym’ znaczeniu, utożsamianym często z ‘prawdziwym zamysłem’ autora. Semiotykę tekstu literackiego pojmuje się raczej jako zjawisko dynamiczne kładąc nacisk na jego otwartość, co jednak nie oznacza zupełnej dowolności interpretacyjnej. Hermeneutyczne ramy wyznacza bowiem jego kontekst. Te właśnie metodologiczne pryncypia będą drogowskazami w przedstawionych rozważaniach poświęconych problemowi zemsty w tragedii greckiej