The conceptual category nomina loci in Polish language of the XVI century

Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej: Zakład Lingwistyki AntropologicznejPrzygotowana rozprawa doktorska pod tytułem Kategoria pojęciowa nomina loci w polszczyźnie XVI wieku stawia sobie za cel zgromadzenie i interpretację słownictwa reprezentującego kategorię pojęciową nazw miejsc. Ekscepcji materiału dokonano z opublikowanych dotąd 36 tomów Słownika polszczyzny XVI wieku (obejmujących hasła do litery Roz) oraz z toruńskiej kartoteki Słownika. Oglądowi poddano wyrazy motywowane, jak i niemotywowane, co pozwoliło na pełną charakterystykę wybranej przeze mnie kategorii znaczeniowej. Dysertacja składa się z dwóch części. Pierwsza przedstawia szczegółową analizę i interpretację semantyczno – słowotwórczą zgromadzonego materiału leksykalnego. Natomiast druga prezentuje w postaci słownika całość słownictwa z zakresu kategorii pojęciowej nomia loci zarejestrowanego w Słowniku polszczyzny XVI wieku. Struktura opracowanych przeze mnie haseł jest odbiciem założeń twórców Słownika. Wykorzystałam jednak z gotowych już i opracowanych tomów tylko te informacje, które są potrzebne do realizacji celu naukowego dysertacji. Wyekscerpowany ze Słownika polszczyzny XVI wieku i jego toruńskiej kartoteki materiał pozwolił na przebadanie pod kątem semantycznym i słowotwórczym zasobu leksemów mieszczących się w ramach kategorii pojęciowej nomina loci. Przystąpienie do szczegółowej analizy zgromadzonego materiału historycznego i stworzenie opisu właściwości kategorii wymagało najpierw ustosunkowania się do dotychczasowych ustaleń w tej dziedzinie i przyjęcia konstytutywnych założeń metodologicznych, pozwalających w możliwie najlepszy sposób na dookreślenie problemów istoty rozwoju owej kategorii pojęciowej w polszczyźnie XVI wieku oraz na relatywnie wyczerpującą analizę bardzo licznego materiału poświadczonego w renesansowych źródłach. Przeprowadzone badania leksyki dotyczą zwartej i ograniczonej płaszczyzny czasowej, mimo to, jak dowiodła analiza, pozwalają one na wskazanie zarówno podobieństw, jak i różnic między dobą średniopolską a stanem staropolskim i współczesnym polszczyzny. Różnice dotyczą przede wszystkim odmiennej w XVI wieku niż dzisiaj konceptualizacji przestrzeni, co wiąże się ze zmianą sposobu myślenia i organizacji świata. Próbę rekonstrukcji pojmowania pojęcia miejsce dla epoki renesansu przedstawia właśnie niniejsza dysertacja. Ponadto porównanie zasobu leksykalnego nazw miejsc doby staropolskiej i średniopolskiej unaocznia niewielką różnicę ilościową w zakresie leksyki lokatywnej, a konfrontacja ze stanem współczesnym dowodzi, że gros jednostek słownikowych o znaczeniu miejsca nie przetrwało do dzisiejszych czasów. Zasób słownictwa nazywającego miejsca w dobie średniopolskiej składa się przede wszystkim z wyrazów motywowanych, które dość często wchodzą w ciągi synonimiczne przede wszystkim z formacjami o innych niż one wykładnikach derywacji, ale o tożsamym znaczeniu leksykalnym, czasem także z leksemami niederywowanymi. Na kategorię semantyczną nomina loci w XVI wieku składają się ponadto leksemy niederywowane, których zasadniczy trzon stanowi słownictwo rodzime, ale także zapożyczenia z innych języków. W grupie nazw niederywowanych można odnaleźć także jednostki zleksykalizowane, formalnie będące formacjami słowotwórczymi, których lokatywne znaczenie leksykalne jednak nie wynika z ich znaczenia strukturalnego, i takie wyrazy, które genetycznie są derywatami, lecz ich formanty wydają się już nieproduktywne w tym stuleciu. Obserwacje natury morfologicznej pozwoliły na ukazanie zasadniczego trzonu typów derywacji dla tworzenia zasobu leksykalnego nazw miejsc w XVI wieku oraz zaprezentowanie repertuaru wykorzystywanych wówczas formantów. Wiele z omówionych w niniejszej dysertacji zjawisk słowotwórczych ma tradycję ciągłą i jest pod względem formalnym przedłużeniem stanu staropolskiego. Szesnastowieczną kategorię słowotwórczą nomina loci cechuje przede wszystkim duże rozproszenie formalne, gdyż nie wykształciły się jeszcze wówczas formanty specjalizujące się w tworzeniu nazw lokatywnych, a ponadto w ich budowaniu wykorzystywano sufiksy wielofunkcyjne, właściwe także innym kategoriom słowotwórczym. W trakcie szczegółowych analiz częstokroć sygnalizowano zasadnicze problemy, jak np. zadziwiająco dużą liczbę derywatów, w których sufiks jest pusty znaczeniowo, pełniąc tylko funkcję strukturalną, ale i także znaczący wpływ renesansowych słownikarzy na zasób ilościowy ówczesnych derywowanych nazw miejsc. Ich propozycje leksykalne często miały charakter efemeryczny. Analiza słowotwórcza wyekscerpowanego materiału pozwoliła na zaobserwowanie w dobie średniopolskiej znacznego zakresu występowania zjawiska synonimii, która przejawia się odmiennością morfemów słowotwórczych dla nazwania tego samego miejsca. Przyczyn występowania równoległych pod względem znaczenia a różnych formalnie derywatów można doszukiwać się w nieustabilizowanej jeszcze w dobie średniopolskiej dominanty słowotwórczej. Nie bez znaczenia jest tu także czynnik fleksyjny, a mianowicie współwystępowanie w tamtym stuleciu rzeczowników dwurodzajowych. Zestawienie derywatów z całością wyekscerpowanego materiału pozwoliło na wskazanie procesów ograniczających krystalizowanie się pod względem słowotwórczym kategorii nomina loci w polszczyźnie XVI wieku. Przede wszystkim zauważa się przewagę w ekstensji tekstowej nazw niemotywowanych, co zapewne było dowodem ich wyższego usankcjonowania w stosunku do form motywowanych. Drugim czynnikiem może być także zauważalna ekspansja zapożyczeń (głównie niemieckich i łacińskich). Przyjęcie do zasobu leksykalnego jednostek o proweniencji obcej było prawdopodobnie przyczyną blokowania przez nie rodzimej synonimiki. Obserwacja wszystkich jednostek reprezentujących znaczenie miejsca w XVI wieku pozwoliła na sformułowanie tez o charakterze w większym stopniu semantyczno-leksykalnym aniżeli formalno-słowotwórczym. Uzasadnienie takiego stanu rzeczy tkwi w zdiagnozowanej w toku analizy ciągłości historycznej jednostek niemotywowanych w stosunku do braku żywotności wielu szesnastowiecznych derywatów (w tym efemeryd słowotwórczych słownikarzy), a ponadto także w eliminowaniu, jakie się dokonywało na przestrzeni wieków, form redundantnych, funkcjonujących w XVI wieku równolegle jako derywaty synonimiczne. Bez wątpienia można mówić o wykształcaniu się kategorii pojęciowej nomina loci w XVI wieku, ale przede wszystkim w jej wymiarze semantyczno-leksykalnym, a w znacznie mniejszym stopniu w wymiarze formalno-słowotwórczym, bowiem nie wykrystalizowały się jeszcze z dużą wyrazistością jej wykładniki morfologiczne.The main aim of the doctoral dissertation entitled The conceptual category nomina loci in Polish language of the XVI century was to assemble and clarify the vocabulary which represented the conceptual category of place names. The research material was derived from 36 published volumes of Polish Dictionary of the XVI century (including terms to the letter Roz) as well as from Toruń files of Dictionary. The compounds and basic vocabulary were analyzed and let to show the sufficient characteristics of the chosen semantic category. The dissertation consists of two parts. The first one shows the detailed analysis and the semantic-morphological interpretation of the collected vocabulary. The other part presents all vocabulary connected with the conceptual category nomina loci which was found in Polish language of the XVI century and it was listed in a form of a dictionary. The structure of the described terms reflects the Dictionary authors’ assumptions. However, from the given volumes, only the information which was directly necessary for fulfilling the purposes of the dissertation was used. The selected from Polish Dictionary of the XVI century and Toruń files of Dictionary material allowed to research on semantic and morphological resources of lexemes within the general framework of nomina loci. Before the detailed analyses of the historical material and creating the description of characteristics of the category, the existing agreements in this field and basic methodological assumptions were taken into consideration. This gave the opportunity to comment the problems with the heart of development the conceptual category in Polish of the XVI century. It also helped to form a relatively precise analysis of certified materials found in Renaissance sources. The conducted studies on lexis concerned a limited period of time, nonetheless, as the analysis proved, they made it possible to show similarities and differences between the age of Old Polish and Modern Polish. These differences were visible with the regard to different understanding of space in the XVI century and nowadays which involved the change in the way of thinking and world organization. The dissertation showed the attempt to reconstruct the way of understanding the term of place in the Renaissance. Moreover, the comparison of place names in Old Polish and Mid Polish showed little quantitative difference in locative lexis. The confrontation with the state of today’s proved that no dictionary units with the relevance to place survived until our times. The vocabulary range that named the places in Mid Polish mostly consisted of compounds which often created synonymous strings together with formations which had different exponent of derivation but similar lexical meaning and sometimes with basic lexemes. The semantic category nomina loci in the XVI century consisted of basic lexemes whose core part consists of native vocabulary and borrowings. Scientific terms could be found among basic names. They were formally morphologically formations that locative lexical meaning did not come from their structural meaning. In the group of basic names there were also words which were derivative but their formants seemed to be useless in that century. The morphological observation allowed to show the core part of derivational types used for creating place names in the XVI century and present the catalogue of formants used in that time. Many of the describe derivational trends had the constant tradition and they were formal extension of Old Polish Language. The XVI century derivational category nominal loci is characterized mainly by significant irregularity because of lack of formants which created locative names. Moreover multipurpose suffixes, which were typical for other derivational categories, took part in creating locative names. During the detailed analysis some basic problems were pointed out e.g. especially large number of derivatives whose suffix was semantically empty and plays only a structural role as well as the significant influence of Renaissance lexicographers on quantitative resources of derivational place names. Their lexical proposals were ephemeral. The derivational analysis of the research let to observe the occurrence of synonymy in the Middle Ages. Its characteristic feature was the diversity of derivational morphemes used for naming the same place. The cause of occurring parallel in terms of meaning but formally different derivatives was closely linked to unstable derivational principles in Middle Polish. The inflectional factor was also important because of coexistence of double-gender nouns in that century. The comparison of derivatives with the selected material allowed to indicate the processes which limited the development of nomina loci category in Polish of the XVI century in terms of word-formative category. First of all the advantage of basic names in a text attendance was noted that certainly proved their priority over the compounds. Another important factor is also a noticeable enterprise/growth of borrowing (mostly German and Latin). Taking the borrowings to vocabulary was the main reason of blocking the native synonymies. The observation of all units that represented the place meaning in the XVI century allowed to formulate the thesis which was more semantic than formally-derivational. The main reason of the situation was the evaluated historical continuity of the basic units in relation to lack of viability of XVI century derivatives (including lexicographers’ derivational ephemeras) and elimination of the useless units which used to function in the XVI century parallel to synonymous derivatives. Undoubtedly it can be said that the conceptual category nomina loci in Polish language was developed in the XVI century but mainly concerning the lexical-semantic aspect and less the formally-derivational one. It happened because the morphological characteristics were not expressly crystalized in that times