De oudste bouwfasen van huis Twickel te Delden, gemeente Hof van Twente: Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek

RAAP (archeologie) en BBA (bouwhistorie) hebben op verzoek van de Stichting Twickel een onderzoek uitgevoerd naar de vroegste geschiedenis van huis Twickel, teneinde de hypothetische bouwgeschiedenis door de amateurhistoricus dr. H. Reynders te toetsen, zoals die in 2013 gepubliceerd is in Twickel, Wandelen, Historie, Architectuur, Bewoners, Tuinen, Kunstschatten, Landschap, Delden en vast te stellen of en in hoeverre deze aanpassing behoeft. Meer specifiek diende het onderzoek zich te richten op de vroegste bouwhistorische sporen in het bestaande huis uit de periode 1350-1550 en op in de bodem bewaarde (grotendeels onbekende) archeologische resten op de binnenplaats aan de zuidwestzijde van het huis. Op basis van de verschillende onderzoeksresultaten is tot het volgende beeld gekomen. Omstreeks 1500 of iets eerder is op een ophoogde en omgrachte dekzandkop in een moerassig gebied een huis gebouwd, waarvan funderingsrestanten in 1978 zijn aangetroffen. Anders dan toen werd vermoed, strekt dit huis zich niet uit tot aan de huidige westgracht. Zoals hier boven is aangegeven, bevinden zich aan de westzijde van de binnenplaats namelijk resten van een gedempte gracht die de conclusie rechtvaardigen dat het huiseiland oorspronkelijk smaller was dan tegenwoordig. Ook de ingangspartij en het linkerdeel van de frontgevel (bouwdeel A1-2) uit circa 1551 vonden op dit smalle eiland een plaats, waarbij de toegangspoort enigszins excentrisch was geplaatst. Of bij de bouw van de frontgevel oudere bouwdelen zijn verwijderd, onttrekt zich aan onze waarneming. Het oudste huis achter op de binnenplaats zal in oostelijke richting tot onder de diep onderkelderde, midden-zeventiende-eeuwse zuidvleugel (bouwdeel C) hebben doorgelopen. Een deel van het laat-vijftiende-/vroeg-zestiende-eeuwse huis, of misschien wel het gehele huis, is waarschijnlijk voor het midden van de zeventiende eeuw gesloopt in verband met de bouw van de zuidvleugel. Rond dezelfde tijd, maar vóór de sloop van het oude huis, is de gracht ter hoogte van het westelijke deel van de huidige binnenplaats gedempt en ten westen daarvan de huidige gracht gegraven. Op het verbrede huiseiland is, in het tracé (verlengde) van de oude gracht, in het midden van de zeventiende eeuw de rechterzijde van de frontvleugel (bouwdeel A3) gebouwd. Een belangrijke archiefbron die licht werpt op de locatie van het middeleeuwse huis Twickel is de Legger van Adolph Hendrik van Raesfelt uit 1681: ‘… mij Heught oock nog dat de parter Hoff geheel een graft was en int midden een poll daer op een oude muur…’. Het is bijzonder dat we deze parterre Hoff aanwijzen kunnen op een plattegrond van de buitenplaats Twickel die tussen 1662 en 1692 moet worden gedateerd en wel direct ten oosten van de voorburcht en de zestiendeeeuwse hoektoren tussen de binnen- en buitengracht. Door middel van kaartvergelijking is het mogelijk om de door Adolph Hendrik van Raesfelt beschreven situatie te herleiden en de latere ontwikkeling van grachten en tuinen inzichtelijk te maken. Een projectie van de kaart van Jacob van Deventer uit het midden van de zestiende eeuw laat zien dat men tijdens de aanleg van het rechthoekige grachtenstelsel zoveel als mogelijk gebruik maakte van delen van het oude, afgerond ovale en oost-west georiënteerde grachtenstelsel. De gracht rond het (huidige) huiseiland, bleef vrijwel ongewijzigd. Ten westen, ten zuiden en ten noorden van het huiseiland werden delen van de oude gracht in de nieuwe grachtengordel geïntegreerd. Aan de noordzijde ontstond op deze wijze een voorburcht. Delen van de oude buitengracht die niet binnen het vernieuwde grachtstelsel waren in te passen, zullen in de loop van de zeventiende eeuw zijn gedempt. Hieronder was ook de door Adolph Hendrik van Raesfelt beschreven gracht in de parter Hoff, die aan de oostzijde van het huis wordt vermoed. Op een hier gelegen pol bevonden zich in zijn jeugd kennelijk resten een muur of van bebouwing. Over de aard daarvan kan slechts gespeculeerd worden. De kaart van Van Deventer en latere kaarten tonen in ieder geval geen (resten van) gebouwen op de betreffende locatie, wel binnen de omgrachting ter hoogte van de huidige Orangerie en direct ten oosten van de buitengracht. Resten van een middeleeuwse voorganger van het huidige huis lijken daarom minder waarschijnlijk, maar zijn vooralsnog niet uitgesloten. Daarnaast zou het om een relict van een gebouw of bouwwerk uit de vroege Nieuwe tijd kunnen gaan, bijvoorbeeld uit de Tachtigjarige Oorlog. Tijdens aanvullend proefsleuven- en booronderzoek in juli 2018 in het park van huis Twickel is de locatie van een in 1998 aangetroffen ‘vloer’ bij de zogenaamde parkhut in het park ten zuiden van het huidige huis opgespoord en is de aanwezigheid van gedempte watergangen rond het huis aangetoond. Bij het proefsleuvenonderzoek werd een deel van een rechthoekige kuil blootgelegd waarin zich een grote hoeveelheid bouwpuin (voornamelijk brokken en halfsteens baksteen) bevond. De kuil, waarbij het mogelijk om een uitbraakkuil van een gebouw of bouwwerk gaat of om een kuil waarin sloopafval (van een gebouw) is gedumpt, is zo’n 4 m breed en zet zich voort onder een aangrenzend groepje bomen dat twintig jaar geleden is geplant. Tijdens het proefsleuvenonderzoek géén materiaal in (bouwkundig) verband aangetroffen. Dat hier vermoedelijk wel een gebouw gestaan heeft, blijkt uit de veelvuldig gememoreerde kaart van Van Deventer uit omstreeks 1560, waarop een bouwwerk is aangeduid. Tevens is een deel van een 215 cm diepe, gedempte watergang aangetroffen. De watergang maakte vermoedelijk deel uit van de zestiende-eeuwse grachtengordel rond huis Twickel. Verder zijn tijdens booronderzoek aanwijzingen gevonden voor de aanwezigheid van gedempte grachten of (meer neutraal) watergangen rond huis Twickel. Ze zijn tot rond 2 m -Mv (circa 1,5 m onder het toenmalige maaiveld) uitgegraven en laten een vrij uniforme vulling zien van zandlagen met veel brokken tertiaire klei op een venige grachtbodem. Hun ligging komt op hoofdlijnen overeen met de projectie van de kaart van Jacob van Deventer (ca. 1560). Onbekend is of en in hoeverre deze verdedigingsgordel in de Tachtigjarige Oorlog aan de eisen van de tijd is aangepast. Het is mogelijk dat er sprake was van bijvoorbeeld de aanleg van wallen, bastions en het vergraven/uitbreiden van grachten. Twickel kende per slot van rekening vanaf 1582 een Spaanse bezetting waardoor het huis werd omgevormd tot een vesting