Funkcjonowanie systemów zaopatrywania ludności w wodę w sytuacjach normalnych i kryzysowych - na przykładzie województwa małopolskiego

Wydział HumanistycznyRozprawa doktorska „Funkcjonowanie systemów zaopatrywania ludności w wodę w sytuacjach normalnych i kryzysowych - na przykładzie województwa małopolskiego" stanowi próbę diagnozy problemu zapewnienia niezakłóconych dostaw wody jako podstawowego środka przetrwania ludności poszkodowanej skutkami zagrożeń oraz sytuacji o znamionach kryzysowych. Przedmiotem badań przeprowadzonych na potrzeby rozprawy doktorskiej było bezpieczeństwo zaopatrywania ludności w wodę na terenie województwa małopolskiego, w sytuacjach normalnych i kryzysowych. Prawidłowe funkcjonowanie systemów zaopatrywania ludności w wodę w sytuacjach o znamionach kryzysowych determinuje poczucie bezpieczeństwa oraz warunki przetrwania w obliczu zagrożeń. Dostawy wody o odpowiedniej jakości stają się czynnikiem krytycznym dla ludności, szczególnie poszkodowanej skutkami zagrożeń. Zagadnienie to rozpatrywane było pod kątem poziomu bezpieczeństwa w wymiarze obiektywnym i subiektywnym podmiotu - ludności oraz jakości funkcjonowania systemów zaopatrzenia w wodę, z uwzględnieniem zaspokojenia aktualnego i przyszłego zapotrzebowania na wodę przez ludność. W pracy dokonano analizy literatury przedmiotu z zakresu bezpieczeństwa, zarządzania kryzysowego, analizie ryzyka i ciągłości działania w odniesieniu do systemów zaopatrywania ludności w wodę, analizy obowiązujących regulacji prawnych i rozwiązań techniczno-organizacyjnych dotyczących systemów dostaw wody dla ludności w warunkach normalnych i kryzysowych. Przeprowadzone zostały badania empiryczne jako badania sondażowe wśród anonimowo dobranej grupy respondentów - mieszkańców województwa małopolskiego oraz dokonana została interpretacja zebranych danych, zestawienie wyników badań, wnioskowanie i porównanie w odniesieniu do teorii. Rozdział pierwszy dysertacji stanowi część przedstawiającą ogólną charakterystykę systemów zbiorowego zaopatrywania w wodę oraz zagadnienia bezpieczeństwa dostaw wody pitnej dla ludności w normalnych warunkach jej funkcjonowania w swoim otoczeniu oraz w sytuacji wystąpienia zagrożeń powodujących ograniczenia w dostawach lub brak dostaw wody. Omówione zostały teoretyczne i formalne aspekty pojęć: bezpieczeństwo, ryzyko oraz zarządzanie kryzysowe. Należy w tym miejscu podkreślić, iż pojęcie bezpieczeństwo i zarządzanie kryzysowe są bardzo ściśle powiązane z pojęciami obrona cywilna i ochrona ludności. Definicja obrony cywilnej podawana w literaturze przedmiotu, jak również w przepisach krajowych i w prawie międzynarodowym jednoznacznie opisuje problem jako ochronę ludności cywilnej przed skutkami sytuacji ogólnie określanych jako kryzysowe: wojna i konflikty zbrojne oraz klęski żywiołowe, katastrofy i inne sytuacje niebezpieczne. W dalszej części rozdziału opisane są zagadnienia dotyczące zarządzania kryzysowego i utrzymania ciągłości działania oraz systemu dostaw wody dla ludności jako jednego z elementów infrastruktury krytycznej państwa, który podlega szczególnej ochronie. Ponadto, przeprowadzona została analiza regulacji prawa krajowego oraz Unii Europejskiej dotycząca przedmiotu prowadzonych badań. Omawiając aspekty teoretyczne i formalno-prawne związane z bezpieczeństwem dostaw wody, przedstawione zostały - dla porównania -zagraniczne rozwiązania formalne i praktyczne w zakresie funkcjonowania systemów zbiorowego zaopatrzenia ludności w wodę w warunkach normalnych oraz w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych. Modele funkcjonowania tych systemów dotyczą rozwiązań obowiązujących w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej oraz w Wielkiej Brytanii (Anglia i Walia). Rozdział drugi rozprawy poświęcony został metodologicznym podstawom prowadzonych badań. W tej części pracy przedstawiono założenia teoretyczne związane z metodologią prowadzenia badań problemów bezpieczeństwa oraz paradygmaty dotyczące tej sfery rzeczywistości. Sformułowany został przedmiot i cel badań oraz problemy badawcze, do których dostosowana została metoda, techniki i narzędzia badawcze, przy pomocy których zebrano wiarygodne i wyczerpujące informacje. Ich odpowiednie przetworzenie w świetle przyjętych założeń teoretycznych umożliwiło uzyskanie odpowiedzi na pytania problemowe i osiągnięcie zakładanych celów badań. Rozdział trzeci pracy poświęcony został wynikom przeprowadzonych badań empirycznych na terenie województwa małopolskiego. Wybór ten dokonany został ze względu na to, że województwo małopolskie narażone jest na cyklicznie występujące powodzie oraz niekorzystne warunki atmosferyczne związane z obfitymi opadami deszczu oraz śniegu, którym towarzyszą bardzo silne mrozy powodujące konkretne zagrożenia dla sieci elektroenergetycznych, a tym samym zagrażające systemowi zbiorowego zaopatrywania w wodę. Ponadto, województwo to charakteryzuje się rozbudowaną infrastrukturą komunikacyjną oraz funkcjonuje na tym terenie wiele zakładów o zwiększonym ryzyku wystąpienia awarii przemysłowej. Rozdział trzeci przedstawia opinie społeczeństwa województwa małopolskiego, w tym przedstawicieli administracji rządowej i samorządowej oraz pozostałych obywateli, dotyczące zagadnień stanowiących przedmiot dociekań badawczych. Dzięki temu uzyskano intersubiektywny obraz funkcjonowania badanego systemu. Także informacje zebrane dzięki analizie dokumentów umożliwiły dalszą obiektywizację tego obrazu. Ostatni, czwarty rozdział opisuje miejsce systemu zaopatrzenia ludności w wodę w całym systemie bezpieczeństwa a także zagadnienia teoretyczne oraz formalno¬prawne dotyczące sfery bezpieczeństwa dostaw wody. Rozpatrując tę sferę z punktu widzenia zarządzania kryzysowego, te dwie części obejmują działania planistyczne i przygotowawcze (prewencyjne) dotyczące niezakłóconego zaopatrywania ludności w wodę. Na podstawie całości zebranych materiałów podjęto próbę opracowania modelu zaopatrywania ludności w wodę w sytuacjach kryzysowych. Model oparty jest częściowo na modelu biznesowym oraz współzależnościach systemu dostaw wody z innymi systemami, które definiowane są w prawie polskim jako infrastruktura krytyczna. Wskazano także uczestników procesu zarządzania kryzysowego oraz ich powinności w stosunku do obywateli. Podczas prowadzenia badań empirycznych, przyjęto założenie, że istnieje związek pomiędzy jakością funkcjonowania systemu zaopatrywania ludności w wodę na terenie województwa małopolskiego a poczuciem bezpieczeństwa mieszkańców tego regionu Polski. Założenie to było analizowane przez pryzmat zaspokajania aktualnego i przyszłego zapotrzebowania na wodę w warunkach wystąpienia sytuacji kryzysowej powodującej ograniczenia dostaw bądź jej braku. Uczestnicy badań zwracali uwagę na priorytet zapewnienia wody pitnej jako najważniejszego środka przetrwania ludzi w sytuacji wystąpienia kryzysu oraz wskazywali, iż brak lub znaczne ograniczenia dostaw wody negatywnie wpływają na obiektywne poczucie bezpieczeństwa, które będzie potęgowane świadomością subiektywnego postrzegania działalności władz lokalnych. To subiektywne postrzeganie bezpieczeństwa odnosić się będzie do negatywnego oceniania władz w wykonywaniu ich powinności wobec obywateli jako działań pomocowych. Respondenci podkreślali w badaniach, że powinnością służb komunalnych -zakładów wodociągowych oraz władz jest zapewnienie dostaw wody w sytuacji, gdy wystąpią znaczne ograniczenia jej dostaw niezależnie, czy jest to sytuacja kryzysowa czy ograniczenie dostaw wody jest spowodowane awarią sieci wodociągowej, która nie jest skutkiem sytuacji kryzysowej. Omawiając problematykę zarządzania kryzysowego, zaproponowane zostało w pracy wyodrębnienie jeszcze jednego etapu polegającego na rozpoznawaniu i przewidywaniu zagrożeń. Etap ten jest ściśle powiązany z etapami przygotowania i zapobiegania w całym procesie zarządzania kryzysowego. Rozpatrując problematykę bezpieczeństwa dostaw wody dla ludności, należy zwrócić uwagą na fakt, iż systemy zbiorowego zaopatrywania w wodę są kwalifikowane do infrastruktury krytycznej. Należy ją więc badać w wymiarze lokalnym, w skali kraju oraz w wymiarze międzynarodowym. Systemy te nie istnieją jako systemy niezależne. Funkcjonują one jako element zależny od innych systemów, chociażby od systemów dostaw energii elektrycznej oraz systemów telekomunikacyjnych, transportowych czy systemu ratowniczego. Niezwykle ważną kwestią dotyczącą zarówno realizacji zadań zakresu ochrony ludności jak i zarządzania w sytuacjach kryzysowych jest edukacja społeczeństwa o zagrożeniach i sposobach właściwych zachowań w sytuacji zagrożenia. Aktualnie obowiązujące przepisy prawa narzucają obowiązek realizacji w szkołach przedmiotu „Edukacja dla bezpieczeństwa", który realizowany jest w systemie oświatowym. Niemniej jednak pozostaje kwestia edukacji społeczeństwa poza tym systemem. Takim rozwiązaniem jest prowadzenie szkoleń z zakresu powszechnej samoobrony ludności. Konieczne jest praktyczne sprawdzanie stopnia przygotowania struktur zarządzania bezpieczeństwem na wszystkich poziomach administracji. Ćwiczenia jako wyższa forma szkolenia, stanowią jedną z wielu form przygotowania organów kierowania do realizacji zadań zgodnie z ich przeznaczeniem. Zasadniczym jej celem jest doskonalenie umiejętności specjalistycznych w rozwiązywaniu problemów wynikających z przydzielonych funkcji i zadań, w tym w zakresie planowania, organizowania i kierowania działaniami określonego rodzaju mając przydzielone zasoby. Ćwiczenia struktur odpowiedzialnych za bezpieczeństwo systemów zaopatrywania ludności w wodę mogą być realizowane przez kierownictwo zakładów wodociągowych oraz struktury władz lokalnych i wojewódzkich zarządzających bezpieczeństwem. Zaproponowany w rozprawie model zaopatrywania ludności w wodę w sytuacjach kryzysowych jest propozycją do podjęcia dalszych badań nad problemem. Może stanowić punkt wyjścia do opracowania aplikacji komputerowych wspomagających podejmowanie decyzji przez dostawcę wody oraz poszczególne szczeble administracji publicznej zarządzającej bezpieczeństwem na terenie swojego działania bez względu na położenie geograficzne oraz infrastrukturę sieci wodociągowych. Prezentowane schematy postępowania dają możliwość opracowania algorytmów do aplikacji, która uwzględniać będzie procedury opisane w dokumentach planistycznych zarządzania kryzysowegoABSTRACT - The dissertation on "The functioning of the public water supply systems in normal situation and in case of emergency - based on example of Małopolska Province" is an attempt to diagnose the problem to provide the uninterrupted supply of water as a basic means of survival of the affected population by consequences of the risks and the crisis situation. The subject of the research carried out for the needs of the dissertation was the safety of the public water supply systems in crisis situations determines the characteristics of a sense of security and the conditions for survival of affected population. Water supply with appropriate quality are critical for the population, especially affected by the consequences of threats. This issue was examined in terms of the level of security in the dimension objective and subjective of the population and the quality of functioning of water supply systems, including to meet current and future demand for water by the population. The paper presents an analysis of the literature on the subject of security, crisis management, risk analysis and business continuity systems regarding to the public water supply, analysis of existing regulations and technical and organizational solutions of systems of water supply for the population in normal and crisis situations. Empirical studies have been conducted as an anonymous surveys among selected groups of respondents - residents of the province of Małopolska and was made interpretation of the collected data, a summary of research results, inference and comparison in relation to the theory. The first chapter of the dissertation presents the general characteristics of public water supply systems and issues of security of drinking water supply of the population in normal conditions and in a situation of threats that causes limitation in the supply. The theoretical and formal aspects of the concepts of security, risk and crisis management was discussed. It should be emphasized that the concept of security and crisis management are very closely linked with the concepts of civil defense and civil protection. The definition of civil defense presented in the literature, as well as national legislation and international law clearly describes the problem as a protection of civilians against the effects of crisis: war and armed conflicts and natural disasters, catastrophes and other dangerous situations. The following sections of the first chapter describe the issues related to crisis management, business continuity and describe the water supply systems as one of the elements of the critical infrastructure of the state which is subject to special protection. Moreover, an analysis of national laws and egulations of the European Union on the subject of research was conducted. In discussing the theoretical aspects and issues relating to formal and legal security of supply of water, for comparison, foreign solutions (formal and practical) in the field of functioning of the public water supply systems in normal conditions and in case of emergencies were presented. Examples applied in the United States of America and the United Kingdom (England and Wales) were discussed. The second chapter presents the methodological foundations of research. In this part of the study, the theoretical assumptions related to methodology research of security issues and paradigms were presented. The research subject, purpose of the studies and research problems were formulated, that gave opportunity to adapt methods, techniques and research tools and allowed to collect reliable and comprehensive information. Respective processing in the light of theoretical assumptions enabled to obtain answers to questions, problem and achievement of the objectives of the study. The third chapter of dissertation is an empirical research in the province of Małopolska. This choice was made due to the fact that the province is periodically affected by different danger situations as floods and extreme weather conditions associated with heavy rain and snow, accompanied by very severe frosts causing specific risks for power supply systems, thus threatening the system of public supply water. Additionally, the region is characterized by an extensive communications infrastructure and there are many factories with increased risk of industrial failure. The third chapter presents the opinions on issues of research investigations given by citizens of province of Małopolska, including representatives of local government and other citizens. The result is an intersubjective picture of the functioning of the system under research. The last, fourth chapter describes the place of the water supply systems in the whole security system. It discussed theoretical and formal issues concerning the security sphere of water supply. Based on all collected materials, a model for water supply in emergency situations was elaborated. The model is based partly on the business model and interdependencies water supply system with other systems, which are defined under Polish law as critical infrastructure. It also identified participants in the process of crisis management and their duties. In the research it is assumed that there is accordance with their intended purpose. The aim is to improve specialists skills in solving problems arising from the assigned functions and tasks, including planning, organizing and directing activities with allocated resources. Exercises of structures responsible for the security of water systems can be carried out by the management of water utilities and structures of local and provincial management responsible for security. The proposed in dissertation model of water supply in crisis situation is a proposal to undertake further research on the issue. It can be a starting point for the development of computer applications to support decision-making by the provider of water and the various levels of government managing security in its operation, regardless of geographical location and infrastructure, water supply networks. Presented workflows make it possible to develop algorithms for the application that will take into account the procedures described in planning documents for crisis managemen