Utrechtse Heuvelrug Doorn Kerkplein cultuurhuis Begeleiding: Graven in het hart van Doorn

Inleiding ADC ArcheoProjecten heeft een archeologische begeleiding onder protocol opgraven uitgevoerd in het plangebied Kerkplein te Doorn. Onder dit project vielen verschillende werkzaamheden, waaronder het graven van rioolsleuven voor de hemelwaterafvoer van de kerk. Op basis van de ligging en de historie van het plangebied bestond daarbij de kans dat waardevolle archeologische resten zouden worden vernietigd. De archeologische begeleiding had tot doel om te voorkomen dat eventueel aanwezige archeologische resten ongezien zouden worden vernietigd en de archeologische vindplaats(en) te documenteren, om zo informatie te behouden die van belang is voor onze kennisvorming over het verleden. Het veldwerk Het archeologisch onderzoek heeft verspreid over een vrij lange periode tussen december 2008 en juli 2009 plaatsgevonden. Planning en uitvoering van de archeologische werkzaamheden waren afhankelijk van de planning en vorderingen van de civieltechnisch aannemer. Meerdere malen heeft ook op ad hoc basis onderzoek plaatsgevonden, wanneer de aannemer belangwekkende archeologische sporen tegenkwam die tevens een belemmering dreigden te vormen voor de voortgang van het hele project. In eerste instantie bestond het archeologisch onderzoek uit een archeologische begeleiding van zes dagdelen. Toen bleek dat aan de noordwest kant van de kerk begravingen in situ aanwezig waren, werd het onderzoek opgeschaald naar een definitief archeologisch onderzoek in de vorm van een vlakdekkende opgraving. De opgraving is in een volgend stadium omgezet in een waardestellend onderzoek. Laatstgenoemde onderzoeken hebben alleen aan de noord- en noordwest zijde van de kerk plaatsgevonden. Voor beide onderzoeken is een herziening op het Programma van Eisen (PvE) geschreven en door de bevoegde overheid geaccordeerd. Resultaten Ondanks de beperkte omvang en diepte van de bodemverstorende activiteiten op het Kerkplein in Doorn, heeft het archeologisch onderzoek belangrijke resultaten opgeleverd. Want ondanks de status van AMK-terrein was er op voorhand nauwelijks iets bekend over het bodemarchief op deze locatie. De oudste vondsten die in het plangebied zijn gedaan, dateren uit de IJzertijd en duiden op menselijke activiteiten ver voor het ontstaan van het huidige Doorn. De belangrijkste ontdekkingen werden gedaan direct ten noorden en noordwesten van de NH- of Maartenskerk, waarvan het Romaanse tufstenen schip uit 1180 dateert en waarvan vermoed wordt dat er een Karolingische houten voorganger heeft gestaan. Het archeologisch onderzoek heeft aangetoond dat in ieder geval ten noorden van de kerk een groot deel van de begraafplaats nog in de ondergrond bewaard is gebleven. Meer dan 130 intacte en minder complete inhumatiegraven konden op verschillende niveaus worden gedocumenteerd en tonen aan dat er sprake is van een intensief gebruikt kerkhof. Dankzij 14C-onderzoek kan de vroegste datering van de begraafplaats met zekerheid in de late 9e of 10e eeuw geplaatst worden, een bijzonder vroege datering. De vondsten van Merovingisch en Karolingisch aardewerk van de diepere niveaus van het kerkhof vormen het eerste tastbare bewijs voor de vroegmiddeleeuwse oorsprong van de begraafplaats en daarmee vermoedelijk ook van de kerk en eerste nederzetting. De begraafplaats is vanaf de Vroege Middeleeuwen continu in gebruik gebleven tot in de vroegmoderne tijd. Alle graven waren oost-west georiënteerd, waarbij het hoofd aan de westkant lag. Opvallend was dan ook de ontdekking van een lijksilhouet op het diepste vlak van het kerkhof. Dit ‘graf’ was net als alle andere graven oost-west georiënteerd, maar in tegenstelling tot alle andere begravingen lag het hoofd in het oosten en het voeteneinde in het westen. Het is mogelijk dat andere graven op ditzelfde niveau geheel vergaan zijn en eenzelfde ligging hebben gehad, maar het is ook mogelijk dat het hier gaat om het eerste graf van de begraafplaats, het zogenaamde stichtersgraf. De tufstenen muur die ten westen van de kerk is aangetroffen, vormt mogelijk de westelijke begrenzing van de kerkelijke immuniteit. Van het kerkhof zijn 52 skeletten fysisch antropologisch onderzocht. Uit dit onderzoek blijkt dat 48,1 % van het totaal aantal skeletten mannelijk was, 38,5 % vrouwelijk was en 9,1 % is gestorven op kinderleeftijd (0-13 jaar). Opvallend bij de analyse van de leeftijd waarop de individuen zijn gestorven, is dat er een piek bij de mannelijke skeletten te zien is tussen de 20 en 24. Bij de vrouwelijke individuen valt op dat zij gemiddeld op jonge leeftijd zijn gestorven. Hiervoor is een aantal mogelijke verklaringen te geven. Ten eerste zouden de jonge mannen overleden kunnen zijn in een oorlog of door strijd. Dit is niet met zekerheid te zeggen, omdat hiervoor geen aanwijzingen zijn gevonden op het skeletmateriaal.Het kan echter ook niet worden uitgesloten. De corticale defecten en de tekenen van overbelasting in deze groep mannen zouden hier mee samen kunnen hangen. Deze afwijkingen impliceren niet per se strijd, maar kunnen ook wijzen op andere zware fysieke activiteiten. Ten tweede zouden de jonge mensen, zowel mannen als vrouwen, overleden kunnen zijn aan nieuwe ziektes. Deze treffen meestal de jonge populatie het zwaarst, omdat hun immuunsysteem minder ontwikkeld is. Ten derde kan de sterfte van jonge vrouwen verklaard worden door sterfte in het kraambed. Dit kwam in de Middeleeuwen relatief vaak voor. Bij de analyse van de pathologische verschijnselen die zijn aangetroffen op de skeletten van de individuen is te zien dat een groot aantal skeletten, 61,1 %, last had van gebitspathologie. Dit kan veroorzaakt zijn door het voedselpatroon (o.a. suiker) en de slechte hygiëne in de Middeleeuwen. Verder komen er veel degeneratieve ziekten voor bij deze groep individuen. Zowel osteoarthritis als degenerative disc disease kwam voor bij 25 % van de populatie. Opvallend is dat het niet alleen gaat om oudere individuen die hier aan leden, maar ook op het bot van de jongere skeletten zijn deze ziekten aangetroffen. Dit kan komen door overbelasting. Uit de Nieuwe en vroegmoderne tijd dateren enkele bakstenen waterputten, die door de aard van de civieltechnische werkzaamheden niet verder konden worden onderzocht. Een opvallende vondst betrof een mogelijke klokoven met gietafval. De locatie naast de kerk zou kunnen wijzen op de productie van een luiklok ter plaatse. Op basis van de onderzoeksresultaten kan worden gesteld dat ten noorden van de kerk sprake is van een terrein van zeer hoge archeologische waarde