Utrecht, Vredenburg. Opgraving: BAAC rapport A-07.0379

Van 22 oktober tot 13 november 2007 heeft onderzoeks- en adviesbureau BAAC bv een opgraving op het Vredenburg in Utrecht uitgevoerd. De opgraving stond onder directievoering van drs. L. Bruning van Projectorganisatie Stationsgebied (POS). Het plangebied van circa 1.520 m² maakt onderdeel uit van een masterplan waarin het stationsgebied drastisch veranderd gaat worden om een nieuw centrum van Utrecht te realiseren. De aanpak van het Stationsgebied begint aan het Vredenburg met de bouw van het nieuwe Muziekpaleis en het nieuwe winkel- en woongebouw ‘De Vredenburg’. Om te kunnen bouwen moet er eerst ruimte vrijgemaakt worden. Zo zijn opstallen weggehaald, is een fi etsenstalling gesloopt en worden kabels en leidingen verlegd. Door de geplande ingrepen zullen ook de in de bodem aanwezige archeologische resten worden verstoord. De opgraving vond plaats in het gedeelte van het plangebied dat ten oosten van de voormalige keermuur van de gracht van kasteel Vredenburg ligt. Het betreft een oppervlakte van 350 m² dat deel uitmaakt van het door het POS bouwrijp te maken gebied. De opgraving moest uitgevoerd worden tot op de natuurlijke bodem. De documentatie en materiële vondsten van de veldwerkzaamheden bevinden zich na uitwerking bij de afdeling BAD van de gemeente Utrecht. Het plangebied bevindt zich op een voormalige kronkelwaard met restgeul(en) van de pre- of vroeg Romeinse Rijn die vanaf de Romeinse Tijd geleidelijk zuidwaarts migreerde. De geul was tot zeker de Vroege Middeleeuwen nog actief en lag ten zuidoosten van het plangebied aan het Achter Clarenburg. Tussen de Romeinse Tijd en Vroege Middeleeuwen werd tijdelijk minder sediment afgezet, waardoor zich een laklaag kon vormen. Over de laklaag werd vanuit de actieve geul een nieuw pakket zavel afgezet, dat na de verlanding door afdamming van de Kromme Rijn (in 1122 na Chr.) vanaf de 12de tot 13de eeuw het nieuwe maaiveld ging vormen. De directe omgeving van het plangebied kan daarmee op zijn vroegst vanaf de late 12de eeuw bebouwd zijn geraakt Deze bevindingen komen overeen met de analyse van het vondstmateriaal. De aanwezigheid van de weinige Romeinse scherven en fragmenten laat-Mayen en Pingsdorf uit de Vroege Middeleeuwen wijzen niet op bewoningsactiviteiten in deze perioden. Aan de hand van het vondstmateriaal kan worden geconcludeerd dat het opgravingsterrein pas vanaf de tweede helft van de 13de eeuw in gebruik werd genomen. In die periode moet het maaiveld op ongeveer 1,10 m +NAP in het noorden en 1,45 m +NAP in het zuiden hebben gelegen. Tot aan het begin van de 14de eeuw werd het maaiveld opgehoogd tot 2,00 m +NAP of iets hoger. Het lijkt erop dat in de tweede helft van de 13de en de aanvang van de 14de eeuw het terrein wel in gebruik was, maar niet werd bewoond. In deze periode werd een aantal kuilen gegraven, waarvan de inhoud grotendeels uit afval bestaat. Met name S41, 42, 43 en 126 hebben een vulling waarin verbrand materiaal, beer, botmateriaal en veel fragmenten leer voorkomen. Deze kuilen wijzen op bedrijvigheid (leerbewerking) in de omgeving, zonder dat duidelijk is of deze of andere activiteiten op het opgravingsterrein plaatsvonden. In dezelfde periode werd ongeveer in het midden van het terrein een mogelijke perceel- of erfafscheiding in de vorm van een reeks houten palen aangelegd (S75). De palen staan in een rij die van westzuidwestelijke richting oostzuidoostelijke richting verloopt; iets schuin ten opzichte van de latere rooilijn van bouwblok De Teerling. Naast de meest westelijke paal bevindt zich het muurwerk van S73/74. Mogelijk vormden beide structuren tezamen of afzonderlijk een afscheiding van een terrein waarop ambachtelijke activiteiten plaatsvonden; (overige) bebouwing bij het muurwerk en de palenrij is niet aangetroffen. In 1311 werd het gebied waarin het opgravingsterrein zich bevindt aan het nabijgelegen Johannieterklooster geschonken. Een groot bakstenen gebouw dat zich ten dele in de opgravingsput bevindt, kan middels de gebruikte baksteenformaten aan het begin van de 14de eeuw gedateerd worden (S133). Het lijkt waarschijnlijk dat het gebouw in opdracht van de kloosterlingen is aangelegd en aanvankelijk een functie vervulde binnen het klooster. Misschien kan gedacht worden aan een gastenverblijf of een locatie waar de kloosterlingen ambachten konden uitoefenen. Het gaat om een (vermoedelijk) driebeukig gebouw met een lengte van 15,50 m. De twee beuken die in hun geheel binnen de werkput vallen hebben elk een breedte van zo’n 6 m. Aan de noordzijde is een beerput in verband met het overige muurwerk gemetseld. Het gebouw kent binnen Nederland geen parallellen, maar doet denken aan het Dielehaus, een driebeukig huistype dat in de Middeleeuwen in Noordduitse steden voorkwam. Van het gebouw zijn alleen de funderingen bewaard gebleven. De driedeling hoeft niet in het opgaand muurwerk te zien zijn geweest, maar wel in de overkapping. Gezien de omvang van het gebouw moeten de drie beuken ieder een eigen dak hebben gehad. Het vloerniveau binnen het huis lag op ongeveer 2,50 m +NAP; waarschijnlijk is tijdens of meteen na de aanleg het terrein nogmaals opgehoogd. Omdat aan de zuidkant van de voorgevel, waar zich het Catharijneveld bevond, versnijdingen in het muurwerk zijn waargenomen tot een hoogte van 2,25 m +NAP zal ook hier tot minimaal deze hoogte zijn opgehoogd. Met de aanleg van het gebouw ontstond in ieder geval een deel van de zuidelijke en westelijke rooilijn van bouwblok De Teerling. Of het gebouw en het bouwblok tegelijk ontstonden kon tijdens het hier beschreven onderzoek niet worden vastgesteld; overige bebouwing binnen De Teerling valt niet binnen de werkput. Omdat het gebouw relatief kort na de ingebruikname van het terrein is aangelegd zou De Teerling óm het gebouw heen kunnen zijn ontstaan. De Teerling bestond in ieder geval in 1368 als bouwblok. In dat jaar blijkt het klooster drie stenen huizen te bezitten in het bouwblok; mogelijk gaat het om het driebeukig gebouw dat met zijn drie afzonderlijke kappen voor drie afzonderlijke huizen werd aangezien. Op het Catharijneveld, het plein ten zuiden van het gebouw, bevond zich van het einde van de 14de eeuw tot uiterlijk 1425 een waterput (S27). Gezien de locatie moet de put voor algemeen gebruik zijn geweest. De put is gedempt met grote hoeveelheden baksteen (waarschijnlijk van de put zelf), veel botmateriaal in de vorm van slachtafval en aardewerk, waaronder veel steengoed drinkkannen. Het slachtafval en de kannen zouden afkomstig kunnen zijn uit de vele herbergen die in de buurt gevestigd waren. Uit de periode na de aanleg van het gebouw en voor 1500 dateert ook een forse afvalkuil die zich op het Catharijneveld bevond (S37/125). In de afvalkuil werd naast puin ook een leren schoen aangetroffen. De kuil doet vermoeden dat het plein niet bestraat was. In 1529 werden plannen gemaakt om onder andere De Teerling te slopen om plaats te maken voor een verbrede gracht met keermuur van kasteel Vredenburg en om een vrij schootsveld erbuiten te creëren. Hierbij werd geïnventariseerd wie de panden binnen het bouwblok bezaten. Het klooster blijkt dan geen bezittingen meer te hebben op deze locatie en het driebeukig gebouw is op dat moment verdeeld over twee eigenaren. Het gebouw is nog wel herkenbaar in de plattegrond die door Rombout Keldermans werd vervaardigd. In 1532 werd De Teerling gesloopt en verdween het bakstenen gebouw binnen de werkput. Waarschijnlijk werd op hetzelfde moment de bijbehorende beerput voor het laatst geleegd. Onderin bleef een laagje beer aanwezig. Het vondstmateriaal en de sloopdatum geven wel aan dat de laag grofweg rond 1525 gedateerd moet worden. In de laag bevond zich naast (bijna uitsluitend roodbakkend) aardewerk een grote diversiteit aan botmateriaal. Dit betreft voornamelijk slachtafval en omvat zoogdier, vis, vogel en schelpdier. Ook bevatte de laag een grote verscheidenheid aan pollen en zaden, waaronder enkele luxe producten als kornoelje en saffl oer. Tezamen met de vondst van een rijk versierd mesheft wijst dit op een relatief hoge status van de bewoners. Na de sloop verscheen aan de westzijde van het onderzoeksterrein in 1532 de keermuur van de gracht van Vredenburg, deels opgetrokken uit het sloopmateriaal (S18). Bij de muur en het nieuw ontstane plein ten oosten ervan is geen maaiveld bewaard gebleven. Hooguit kan gezegd worden dat dit zich boven 2,55 m +NAP moet hebben bevonden; op één locatie is het gesloopte gebouw S133 tot deze hoogte bewaard gebleven en aangenomen mag worden dat dit muurwerk niet boven het nieuwe maaiveld uitstak. Al in 1581 werd de keermuur gesloopt. Uit de periode na de sloop is weinig bewaard gebleven. In het noordwestdeel van het terrein bevond zich mogelijk een gebouwtje, waarvan wat muurwerk bewaard is gebleven. Omdat het terrein na 1581 in zijn geheel een plein was, is er mogelijk ook niet veel meer gebeurd; wel moet in de loop der tijd opgehoogd zijn tot het huidige maaiveld op 3,60 m +NAP. Door de vele verstoringen van kabels en leidingen is dit echter niet meer te herleiden