Aan het begin van de Langestraat. Een opgraving bij de hoek met de kraanbuurt: Rapportage opgraving 07LAN Alkmaar

Na bijna een eeuw kwam er in 2006 een einde aan het bij menig Alkmaarder bekende modehuis Meyer. Dit modehuis met zijn hoge en karakteristieke gevels uit 1913 was gevestigd aan de oostzijde van de Langestraat bij nrs. 3 en 5 en bij Kraanbuurt 1. In februari 2007 was de ingrijpende verbouwing van het pand om het geschikt te maken voor het modehuis Zara de aanleiding tot een opgraving (afb. 1-4). Vrijwel het gehele inwendige van het pand ging op de schop en betonvloeren en oude funderingen werden verwijderd voor nieuwe funderingen. Tijdens deze werkzaamheden werd een opgraving uitgevoerd door de gemeentelijke afdeling monumentenzorg en archeologie met hulp van enkele vrijwilligers. De bodem was deels verstoord, door zware betonfunderingen in Langestraat 5, door een liftschacht en een enorme betonnen kelder achter Kraanbuurt 1 en door een grote kelder (van middeleeuwse origine weliswaar) in de noordoosthoek van Langestraat 3. De oudere lagen waren bovendien doorgraven door maar liefst vijf beerputten. Door alle wijzigingen in de bebouwing en erfindelingen was er een concentratie van beerputten achter Langestraat 5. In een groot deel van dit gebouw waren in de jaren 1960 zware betonnen funderingen aangebracht om de aangetroffen holtes te ondervangen, die waren ontstaan door maar liefst vier grote en grotendeels nog intacte middeleeuwse beerputten. Hoewel het vrij krap en onhandig was om tussen deze balken te moeten opgraven was het ook een veilig gevoel omdat alle omringende bebouwing flink was verankerd en geen kant meer op kon! Ondanks de moeilijke werkomstandigheden door tijdsdruk en een gebrek aan werkruimte en licht kwamen er uitzonderlijke vondsten van middeleeuws Alkmaar te voorschijn. De opgraving heeft nieuw licht geworpen op de ontstaansgeschiedenis van het huizenblok tussen de Boterstraat en de Kraanbuurt (afb. 176). De Boterstraat is het zuidwaartse verlengstuk van de Houttil en aan de noordkant van de Houttil waren al in de 13de eeuw grote bakstenen huizen en vermoedelijk ook andere bebouwing verrezen. De Houttil ligt opvallend hoog, hetgeen verband moet houden met de waterstaat in de 13de eeuw. Opvallend genoeg heeft men het vanaf begin 14de eeuw niet meer nodig gevonden om bouwlocaties in de binnenstad zo ver op te hogen als in de 13de eeuw. We vermoedden voorafgaand aan deze opgraving dan ook dat de hoge ligging van de Boterstraat zou duiden op een vroege ontstaansgeschiedenis. Bij opgravingen onder het Waagplein werd in 1997-2003 vastgesteld, dat het gebied tussen de Houttil en Mientgracht pas in de late 13de of begin 14de eeuw was ontwikkeld en bebouwd.1 De vraag was, of dit ook zou gelden voor het gebied tussen de Boterstraat en Kraanbuurt. De eerste ophoging van het onderzoeksterrein bleek ergens in de eerste helft van de 14de eeuw te dateren. De vondsten bieden onvoldoende aanknopingspunten om te bepalen of de eerste aanleg gelijktijdig was met de ophoging onder het Waagplein, of wellicht ietsje later. Er is weliswaar geen brandlaag aangetroffen van de stadsbrand van 1328, zoals op het Waagplein, maar dat zegt nog niet alles. In 1328 kan er alleen bebouwing zijn geweest langs de Boterstraat en de brandlaag hoeft zich niet tot in ons onderzoeksterrein te heb ben uitgespreid. Merkwaardig genoeg zijn er aanwijzingen voor een afwijkende oriëntatie van de percelering in de vroegste bewoningsfase. Op de kadastrale minuut van 1820 is dat alleen nog te merken aan de zuidgevel van het hoekpand op de zuidoosthoek Boterstraat/Langestraat, maar enkele sporen hebben dezelfde oriëntatie. Het gaat om resten van de eerste bewoningsfase, in de eerste helft van de 14de eeuw wellicht tweede kwart), namelijk de licht gebouwde huizen 1C en 1E. Ze bestonden uit houtbouw met kleivloeren, waarbij 1E was voorzien van een lichte bakstenen fundering met natuurstenen funderingsstenen voor de staanders. Ook enkele latere funderingen aan de westkant van de opgraving hadden deze oriëntatie. Ten westen kwam naast huis 1C nog een bouwsel, 1B, waarin een oventje werd gevonden. Opvallend genoeg strekten beide pandjes zich uit tot een eind voorbij de voorgevel van Langestraat 3-5, alsof in eerste aanleg deze straat nog niet tot aan de Mientgracht was doorgetrokken. Rond het midden van de 14de eeuw kwam hier verandering in, toen een diep onderkelderd huis werd gebouwd op de hoek met de Kraanbuurt. In deze fase heeft men het terrein tot aan de Kraanbuurt ingericht, met kavels haaks op het water. Hoewel de bouwput ook het pand Kraanbuurt 1 omvatte, konden hier maar beperkte waarnemingen gedaan worden. De oudste fase op deze locatie lijkt eveneens in het midden of derde kwart van de 14de eeuw te liggen, met de bouw van een bakstenen huis van onbekende afmetingen. Daarbij is ook de steeg noordelijk langs dit pand ontstaan, die wellicht ooit helemaal doorliep tot aan de Boterstraat. In het derde kwart van de 14de eeuw kwam er een bakstenen pand (2C) met de gevel parallel aan de Langestraat, circa 6 meter breed en zo’n 18 meter lang, precies tussen het hoekpand aan de Boterstraat en dat aan de Kraanbuurt. Het was in vier vertrekken opgedeeld, waarvan er één buiten het opgravingsterrein viel. Het oostelijke vertrek was onderkelderd, in beide andere ruimten zijn er resten van haardplaatsen. Er was een beerput aangebouwd aan dit pand, bij het meest oostelijke vertrek, maar in dezelfde periode kwam er op het terrein achter het westelijke vertrek ook een vierkante bakstenen beerput. In de loop der eeuwen onderging dit pand een reeks verbouwingen, waarbij het in de 15de en/of 16de eeuw werd opgesplitst in meerdere panden. Er werden dan ook talrijke funderingen, baksteenvloeren en rode plavuizenvloeren, zeven kelders, een ovenconstructie, twee riolen en nog eens drie beerputten opgegraven. Op basis van kaartmateriaal, prenten en oude foto’s zijn de gedaantewisselingen van de panden globaal te reconstrueren. Op het hoogtepunt van de Gouden Eeuw van Alkmaar, de decennia rond 1600, stonden er al panden met verdiepingen die bij verkoop elk duizenden guldens kostten. Deze voorspoed taande in de loop van de 17de en 18de eeuw, met de algehele economische malaise van die periode. Bij de economische opbloei van de tweede helft 19de eeuw werden de meeste panden op ons onderzoeksterrein al vergroot of vervangen, om tenslotte in 1913 geheel plaats te maken voor het modehuis van Meyer (afb.177). In de beerputten is een grote hoeveelheid huisraad gevonden van de bewoners van deze huizen. Het gaat vooral om huisafval dat incidenteel in een beerput is geworpen en vormt een erg willekeurige selectie uit het huisafval. Het 15de-eeuwse vondstmateriaal uit deze beerputten bevat de gebruikelijke variatie aan alledaags servies van rood aardewerk zoals voorraadpotten, pispotten, kookpotten, borden, kommen, papkommen en dergelijke en drinkservies van Duits steengoed uit Siegburg zoals kannen, kruiken en ander drinkgerei. Beerput 4 en 2 leverden ook wat glaswerk op, zoals maigeleins en ribbelbekers die in het algemeen alleen bij elitaire huizen worden opgegraven. In beerput 2 werden ook een tinnen pispot en bordje en de uitzonderlijke bronzen lavabo opgegraven. Een merkwaardige vondst was een rood aardewerken beker met spitse bodem, ook wel beschreven als een ‘drinkuit’ oftewel een beker die de gebruiker alleen ondersteboven en dus uit-gedronken op tafel kon zetten. We vermoeden echter dat deze voorwerpen dienden voor het bewaren van een bijzondere inhoud. Verder werd delen van een pijpaarden heiligenbeeldje gevonden en het hoofd van een aardewerken Mariabeeld. Het vondstmateriaal uit de 16de tot 18de eeuw past bij bewoners van middelmatige welstand. Uit de 16de eeuw dateren een paar fraaie kannen van steengoed uit Keulen. Uit de decennia rond 1600 is er, tegenstrijdig genoeg, allerlei serviesgoed van tamelijk middelmatige kwaliteit. Speciale melding verdienen nog de diverse vondsten van miniatuurservies in de beerputten, meisjes-speelgoed dat ook wel werd aangeduid als ‘poppengoed’. In de beerput die vermoedelijk hoorde bij Langestraat 7A kwamen enkele raadselachtige zaken te voorschijn: een reeks ‘krullen’ van goud die zijn gevormd door het afsnijden van randjes van munten (dit ‘snoeien’ was natuurlijk vanouds onwettig) en plaatjes lood waarin van verschillende grote sleutels de baard was afgedrukt – ter voorbereiding van illegale activiteiten