The destruction of historical monuments in Poland : legal, criminological and criminalistic problems

Zapoczątkowana w ostatniej dekadzie XX wieku i trwająca nieprzerwanie do dzisiaj transformacja ustrojowa doprowadziła w Polsce do dramatycznego stanu setki obiektów, które według definicji prawnych zaliczone są do kategorii zabytków nieruchomych. Reprezentują najróżniejsze formy i należą do różnych okresów historycznych. Są to, nie tylko najczęściej przywoływane w roli przykładów: zamki, pałace, dwory, ale także „zwykłe” kamienice, obiekty przemysłowe wraz z infrastrukturą, kompleksy zabudowań wiejskich, itp. Wliczane do tego są również obszary bezpośrednio z nimi powiązane jak lasy, parki, ogrody, cmentarze. Ochrona zabytków nieruchomych w naszym kraju niestety jest generalnie zła i niewystarczająca. Wynika to z wielu przyczyn natury instytucjonalnej, materialnej i organizacyjnej, ale też, co najważniejsze, niestety również mentalnej. Obszernie analizowano przestępczość ukierunkowaną na szerokorozumiane dobra kultury. Dogłębnym analizom poddawano obowiązujące przepisy prawne dotyczące zabytków. Wzorem innych państw europejskich wprowadzono na naszym gruncie prawnym, formalny obowiązek ochrony zabytków, skierowany do organów administracji publicznej oraz obowiązek opieki nad zabytkami obciążający ich właścicieli i posiadaczy. W strukturach organów ścigania, tworzone są specjalistyczne komórki, zajmujące się wyłącznie zwalczaniem przestępczości przeciwko dziedzictwu kulturowemu. Tymczasem niszczenie zabytków nieruchomych w Polsce trwa systematycznie i nieprzerwanie. W książce zaakcentowano, że polski sposób niszczenia tej części dziedzictwa kulturowego jest w skali oraz formie niespotykany i odmienny od innych tego typu przypadków w Europie. Z punktu widzenia kryminologii wykazuje znamiona zjawiska patologicznego. Wykazano, iż przez ostatnie dwadzieścia pięć lat władza państwowa nie była w stanie wypracować i wdrożyć skutecznego systemu ochrony zabytków nieruchomych. Dotyczy to nie tylko statutowo związanych z ochroną zabytków organów konserwatorskich, ale także organów prokuratury i wymiaru sprawiedliwości, które wydają się nie zauważać, że ta kategoria zabytków, bez względu na rodzaj i formę stanowi szczególny przedmiot ochrony, wymagający bardzo specyficznego podejścia i traktowania. Zasada zawarta w art. 5 Konstytucji RP, zgodnie z którym strzeżenie dziedzictwa narodowego jest podstawowym obowiązkiem państwa, nie jest skutecznie realizowana. Organy ochrony zabytków dysponują stosownymi przepisami, które jednak są niewykorzystywane. Przejawem tego jest minimalna ilość spraw o niszczenie zabytków nieruchomych prowadzonych przez prokuratury i incydentalna ilość spraw skierowanych w tej materii do sądów, co w zasadzie wyklucza przeprowadzenie wymiernych analiz statystycznych. Uwzględniając powyższe, problematyka niszczenia zabytków nieruchomych w Polsce przedstawiona w książce, opracowana została przez autora - kryminalistyka, odmiennie - w głównej mierze w oparciu o istniejące dane statystyczne, ich analizy wzbogacone o własne badania terenowe konkretnych przypadków. Ochrona zabytków, jak wynika z doświadczeń autora w czasie badania problematyki, sprowadza się niestety, głównie do działań o charakterze urzędniczym. Te jednak jak się okazuje, nie zawsze rodzą pozytywne skutki. Autor nie spotkał w dostępnej literaturze oraz praktyce organów ochrony wyczerpującej analizy sposobu działania sprawców niszczących zabytki nieruchome, a także próby wskazania najgroźniejszych grup ryzyka. Przy pomocy metod formalno-dogmatycznych przeanalizowano stan prawny, oparto się na dorobku doktryny, orzecznictwie oraz licznych wyczerpujących analizach prawnych, dokonanych przez znawców problematyki. Przeprowadzono, badania terenowe konkretnych przypadków niszczenia zabytków nieruchomych. Ustalono stan faktyczny, okoliczności niszczenia zabytku nieruchomego oraz jego losy już po zniszczeniu. Autor przeprowadził wiele wywiadów i rozmów, także z prawdopodobnymi sprawcami niszczenia zabytkowych obiektów. Przeprowadzono badania ankietowe mające ukazać faktyczne nastawienie Polaków do zabytków w ogóle, ich orientację w realiach ochrony zabytków i świadomości zagrożeń, szczególnie w kontekście niszczenia zabytków nieruchomych. Na wybranym przykładzie, dokonano analizy skutków prawnych i faktycznych, jakie wywołują podejmowane przez pasjonatów, spontanicznie akcje „ratowania zabytków nieruchomych”. Podjęto próbę określenia sylwetki polskiego sprawcy niszczenia zabytków nieruchomych, wskazania szczególnych „grup ryzyka” oraz zbudowano model jego modus operandi. Wykorzystując metody prawno porównawcze w celu wykazania podobieństw i znaczących różnic, przedstawiono systemy ochrony zabytków nieruchomych przed niszczeniem i uszkadzaniem w RFN, Anglii, Włoszech, Austrii oraz Czechach i Słowacji. Uznając, że kryminalistyka i jej możliwości, szczególnie w obrębie techniki, nie jest należycie wykorzystana w sferze ochrony zabytków, przedstawiono katalog dostępnych metod i środków tej nauki, pozwalających na zwiększenie skuteczności działań prewencyjnych, szczególnie w kategorii zabytków nieruchomych.The political transformation, which started in Poland in the last decade of the 20th century, has led hundreds of objects, which by legal definition are considered to be historical monuments, to the dramatic condition. These objects are of different forms and historical periods. This category consists of, not only most commonly quoted, castles, palaces, manors but also ordinary town houses, industrial buildings with their infrastructure, farm dwellings, together with areas like forests, parks, gardens, cemeteries. Unfortunately, the protection of historical monuments in Poland is generally poor and insufficient. The causes are of various nature: institutional, material, organisational but also mental. Despite the fact that the current legislation concerning monuments was repeatedly analysed, formal monument protection obligation was introduced for the public administration institutions (modelled on other European countries) together with the obligation to protect the monuments by their owners, the destruction of historical monuments in Poland has been going on systematically and continually. It has been stressed in the book that the means of devastating this part of cultural heritage is unprecedented in the scale and form and different from other cases in Europe. From the criminological point of view it has the features of a pathological phenomenon. It has been showed that the state has not been able to work out and implement an efficient system of historical monument protection for the last 25 years. It applies both to conservation offices but also prosecutor’s offices and administration of justice which seem not to notice that this category of monuments, regardless of type and form, requires a very specific attitude and treatment. The principle included in Article 5 of Polish Constitution which says that the protection of the national heritage is the fundamental duty of the state is not efficiently fulfilled. The institutions responsible for the protection of monuments have the appropriate regulations which, however, are not used to their full potential. It is represented by a minimum number of cases concerning the destruction of historical monuments conducted by prosecutor’s offices and negligible number of cases in courts, which excludes conducting measurable statistic analysis. Having considered the above, the issue of the destruction of historical monuments in Poland written in this book was presented by the author-criminalist in an different way. Mainly, on the basis of existing statistic data, their analysis and personal studies of specific cases. In author’s experience, the protection of historical monuments comes down to the activities of administrative nature which not necessarily bring positive results. Author has not seen in the existing literature and practice of the monument protection bodies a comprehensive analysis of offenders’ actions or an attempt to identify the most dangerous risk groups. In the book, the legal status was analysed, field research of specific cases of devastating monuments was conducted. Facts, circumstances of the monument destruction and what happened afterwards were determined. The survey on the Poles attitude to historical monuments was carried out, with questions about conditions of the protection of monuments, the awareness of connected dangers. The analysis of legal and actual results of spontaineous actions ‘save historical monuments’ was also performed. An attempt to define actions of the Polish destroyer was made, the model of modus operandi was created and particular risk groups were named. The system of the protection of historical monuments against destruction and damage in Germany, Great Britain, Italy, Austria, the Czech Republic and Slovakia was presented. The catalogue of available methods and means of criminalistics was portrayed, emphasizing the effectiveness of prevention actions, especially in protecting historical monuments