Stambena izgradnja i kultna kršćanska zdanja: neriješen problem

Il tema possa prevedere tre percorsi di ricerca: residenze private adibite a scopi cultuali e ad assemblee liturgiche: il caso della domus ecclesiae in età precostantiniana;l’edificio di culto impiantato su una domus privata, in un’aula palatina o sul posto di edifici pubblici; edilizia associata al luogo di culto e adibita a funzioni pastorali. Ultimamente è stata messa in discussione anche l’ipotesi che luoghi di culto si fossero impiantati, lungo la costa occidentale dell’Istria, nell’ambito delle stesse ville rustiche divenute centri produttivi e residenziali, in quanto gli ambienti absidati di tali ville oggi sono intesi piuttosto come sale di rappresentanza tipiche delle domus tardoantiche. E lo stesso si può affermare per i cosiddetti oratori di Aquileia. Quanto all’edilizia associata al luogo di culto e adibita a funzioni pastorali, non mancano esempi anche vicini, come ad Aquileia, dove le investigazioni del 1972 hanno messo in luce le fondazioni dell’episcopio sul lato settentrionale del quadriportico della Post-teodoriana nord (metà del sec. IV); a Concordia, dove recenti indagini hanno riconosciuto un presunto episcopio o un hospitium per pellegrini adiacente al lato meridionale del quadriportico ( sec. IV-V); a Grado, dove, a sud della basilica di S. Eufemia, sono emerse le fondazioni dell’episcopio paleocristiano e altomedievale sovrapposte a un monumentale edificio romano; a Parenzo, dove, a nord del quadriportico, tuttora sopravvive l’episcopio di Eufrasio (metà del sec. VI) diviso in due piani, di cui il terreno, su strutture pre-eufrasiane, adibito a magazzino e il superiore a sala di rappresentanza.Ovom temom obrađuju se tri područja istraživanja: - privatne građevine namijenjene kultovima i liturgijskim okupljanjima: slučaj domus ecclesiae u doba prije Konstantina Velikog; - kultno zdanje nastalo na privatnom domusu ili u palatinskoj dvorani -gradnja pastoralne namjene povezana s kultnim mjestom Ako izuzmemo slučaj Dura-Europosa, grada kojeg je s ciljem obrane Eufrata sagradio jedan od Aleksandrovih generala te kojeg su Parti uništili 265. godine, neodređeni su i malobrojni podatci, kao što je poznato, o takozvanim domus ecclesiae, prvobitnim prostorijama u kojima su se odvijali liturgijski sinaksisi. Istraživanja provedena u Rimu ispod nekih od naslovnih crkava (tituli) iznjedrila su ostatke javnih ili privatnih građevina i domusa iz III. stoljeća koja pouzdano imaju povijesni i arhitektonski značaj. Međutim, što se tiče različitih pokazatelja kojima bi se moglo utvrditi postojanje domusa ecclesiae, neujednačenost obrazaca između raznih skupina istraženih prostora ne dozvoljava da prepoznamo neki određeni ikonografski model, barem ne prije Konstantinovog razdoblja. Tako se čini da prvotni sklop iz IV. stoljeća, otkriven na dubini od četiri metra ispod romaničke bazilike San Clemente u Rimu, sadrži niz prostorija sa svodovima koje se nalaze na rimskoj koti na rubu male ulice te drugih prostorija na katu koje je, kao što je to i drugdje slučaj, teško povezati s pretpostavljenom kultnom uporabom. Tako i što se tiče Poreča ne može se sa sigurnošću govoriti da je triklinij domusa iz sredine III. stoljeća imao u određenom razdoblju namjenu domusa ecclesiae vezano uz (biskupa) Maura koji se u jednom spornom epigrafu naziva episcopus et confessor. Nedavno je predmetom rasprave postala i hipoteza prema kojoj su kultna mjesta, duž zapadne obale Istre, nastala u istim onim rustičnim vilama (villae rusticae) koje su postale proizvodnim i stambenim središtima, međutim, danas se smatra kako su prostori s apsidama tih vila služili kao sale za susrete, tipično za kasnoantičke domuse. Isto se može ustvrditi i za takozvane dvorane za molitve (oratori) iz Akvileje. Što se pak tiče gradnje povezane s kultnim mjestom pastoralne namjene, ne nedostaju nam takvi primjeri i to u neposrednoj blizini, kao što je to slučaj u Akvileji gdje su istraživanja provedena 1972 godine iznjedrila temelje biskupskog dvora na sjevernom dijelu kvadriportika crkve iz razdoblja nakon Teodora Akvilejskog (sredina IV. stoljeća); u Concordiji, gdje su nedavna istraživanja otkrila navodni biskupski dvor ili hospitium za hodočasnike tik uz južnu stranu kvadriportika (IV. i V. stoljeće); u Gradu gdje su, južno od bazilike Svete Eufemije, iskopani temelji ranokršćanskog i ranosrednjovjekovnog biskupskog dvora koji su nastali na monumentalnoj rimskoj građevini; u Poreču gdje, sjeverno od kvadriportika, još uvijek postoji Eufrazijev biskupski dvor (sredina VI. stoljeća) podijeljen na dva kata, od koji je onaj prizemni, koji se nalazi na strukturama iz razdoblja prije Eufrazija, bio korišten kao spremište, a onaj iznad njega kao dvorana