Između revolucije i legitimiteta: Hrvatski politički pokret 1848-1849.

Trojedna kraljevina Hrvatska, Slavonija i Dalmacija dočekala je revolucionarna zbivanja 1848. teritorijalno razjedinjena, ekonomski zaostala i politički slaba. Samo je Banska Hrvatska, koja se sastojala od tri hrvatske i tri slavonske županije, imala vrlo ograničenu autonomiju, više pokrajinsku nego državnu. Vojna granica, Istra i Dalmacija bile su podvrgnute upravi bečke vlade i upravno potpuno odvojene od Banske Hrvatske. Tradicionalnoj opasnosti od habsburškog centralizma pridružila se od 1820-ih godina sve veća opasnost od rastućeg mađarskog nacionalizma, koji je nastojao pretvoriti Ugarsku u jedinstvenu mađarsku državu s mađarskim kao službenim jezikom. Tijekom 1830-ih i 1840-ih godina javlja se novi sloj nacionalne inteligencije – hrvatske i manjim dijelom srpske – koja je pružila otpor mađarskoj politici, oslanjajući su umnogome na, najčešće skrivenu, podršku bečkog dvora. Mađari su imali podršku pojedinih grupa i pojedinaca unutar Trojedne kraljevine, od sitnog turopoljskog plemstva do nekih slavonskih velikaša, ali oni su ostali relativno slabi. Tzv. ilirski pokret nastojao je zaštititi preostalu političku autonomiju Banske Hrvatske i provesti ograničene modernizacijske reforme na kulturnom i ekonomskom planu. Ilirci su zagovarali kulturno povezivanje južnoslavenskih naroda, posebno onih unutar Habsburške Monarhije, ali politički su se ograničavali na obranu jura municipalia, koje su Mađari željeli ukinuti. U Banskoj Hrvatskoj prevladavale su stare staleške privilegije, municipalno uređenje županija i latinski kao službeni jezik, sve otežavajuće okolnosti za uspon novih nacionalnih snaga. Najistaknutije glasilo ilirskog pokreta bile su Novine horvatzke Ljudevita Gaja, koje su nakon 1835. izlazile pod različitim imenima, a nakon prve godine na štokavskom jeziku. Krajem 1847. Hrvatski je sabor donio odluku o uvođenju narodnog jezika u javne poslove što su, usprkos izostanku kraljeve sankcije, hrvatsko-slavonske oblasti počele same provoditi