De rijksoverheid als dirigent...? Onderzoek naar de invloed van rijksbeleid op het Nederlandse orkestenbestel tussen 1976 – nu

In dit onderzoek is gekeken naar de relatie tussen de Nederlandse symfonieorkesten en de rijksoverheid. Allereerst wordt er een historische overzicht gegeven van het algemene kunstbeleid en het beleid ten aanzien van de orkesten over de periode 1976 tot nu. Uit deze schets zijn enkele opvallende beleidsveranderingen gekozen aan de hand waarvan de relatie tussen orkesten en rijksoverheid nader wordt geanalyseerd. Als afsluiting van het eerste deel wordt er een kritische blik gegeven op de manier waarop de rijksoverheid beleid ontwikkeld en op basis waarvan dit is gedaan. In deel twee komt het empirische onderzoek aan de orde. Aan de hand van verschillende beleidsdocumenten van rijksoverheid en orkesten is gekeken naar de beoogde effecten ten aanzien van de onderstaande vijf beleidspunten; 1. 1983 Uitbreiding van de taken van regionale orkesten 2. 1993 Meer marktwerking creëren door de invoering van de 15% eigen inkomsten norm 3. 1997 Instelling van een minimum percentage Nederlands repertoire 4. 2009 Invoering van de basisinfrastructuur 5. 1976 – nu Vergroten publieksbereik en bevordering participatie. Uit het onderzoek is gebleken dat niet in alle gevallen het beleid heeft geleid tot de door de rijksoverheid beoogde effecten. Al voor de invoering van de taakuitbreiding voor regionale orkesten waren de twee onderzochte orkesten, het Noordelijk Filharmonisch Orkest en het Limburgs Symfonie Orkest, zeer actief op vlakken als educatie en participatie. Na de invoering van de taakuitbreiding zijn de bezoekaantallen aan dit soort projecten juist gedaald in plaats van gestegen terwijl stijging te verwachten viel. Om meer marktwerking te creëren en publieksbereik te vergroten werd in 1993 een norm voor eigen inkomsten ingesteld van 15%. Allereerst ging het om een norm voor alle inkomsten later zou dit worden aangepast naar publieksinkomsten. Bij evaluatie van de norm in 1999 bleek dat alle bestelorkesten in staat waren geweest te voldoen aan deze norm. Op welke wijze de orkesten dit hebben gerealiseerd is helaas onbekend. Na de normwijziging is ook een groei waargenomen in overige eigen inkomsten als sponsoring, donaties en giften. Ter stimulering van de Nederlandse muziek werd in 1997 de Nuis-norm ingevoerd, orkesten moesten voldoen aan 7% programmering van Nederlands repertoire. De norm heeft uiteindelijk nooit geleid tot algehele stijging van het percentage Nederlands repertoire. Verschillende factoren hebben hierbij mogelijk een rol gespeeld zoals het ontbreken van duidelijke toepassing van de norm en de invloed die uiteenlopende factoren binnen een orkestinstelling blijken te hebben op programmeringsbeslissingen. In 2009 werd de basisinfrastructuur ingevoerd waarin alle orkesten werden opgenomen binnen de instandhoudingsfunctie. Vanaf dat moment zouden elke vier jaar visitaties worden afgelegd voor een inhoudelijk beoordeling van de orkesten. De eerste ronde vond plaats in 2010. Van het Gelders Orkest en het Orkest van het Oosten zijn de visitatierapporten vergeleken met de subsidieaanvragen voor planperiode 2013-2016. Hieruit is gebleken dat de beoordeling door de visitatiecommissie een gunstig effect heeft gehad op de inhoud van de subsidieaanvragen. Zwak beoordeelde punten zijn door de orkesten aangepakt bij het maken van plannen voor de toekomst. De eerste indruk van het effect van de visitaties is goed, pas op lange termijn, wanneer meer visitaties hebben plaatsgevonden, zal hierover een betrouwbare conclusie kunnen worden getrokken. Laatste punt is de constante focus op publieksbereik en participatie. Inspanningen om het publieksbereik te vergroten hebben vooralsnog weinig effect gehad. Over de periode 1996 – 2009 is een daling van het aantal bezoeken gevonden. Educatie en participatie zijn de afgelopen jaren wel een steeds vaster onderdeel op de agenda’s van de orkesten geworden. Echter de activiteiten zijn veelal gericht op jongeren terwijl er ook onder de volwassenen nog veel publiek te winnen valt. De educatie en participatieprojecten hebben op korte termijn nog niet geleid tot de gewenste verhoging van de bezoekaantallen. Het is goed mogelijk dat op de lange termijn wel effecten zichtbaar zullen worden, maar dat daarvoor meer tijd nodig is, momenteel valt daar nog niets concreets over te zeggen. Er is gebleken dat orkesten en rijksoverheid al sinds jaar en dag onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Eigenlijk bestaat er een soort haat liefde verhouding tussen beide waarin zij elkaar nodig hebben voor het bereiken van, weliswaar verschillende, doelen. Vanwege deze wederzijdse afhankelijkheid is er een wisselwerking ontstaan tussen beide waarbij sprake is van twee soorten beleid, namelijk volgend en sturend. In sommige gevallen is het rijksbeleid zeer effectief gebleken, maar in andere gevallen lijkt het erop dat verschillende beleidsmaatregelen in elkaars vaarwater hebben gezeten, waardoor niet altijd de gewenste effecten konden worden gerealiseerd. De centrale vraag van deze scriptie ‘welke invloed rijksbeleid de afgelopen decennia heeft gehad op de orkesten’ kent dan ook een tweeledig antwoord. Aan de ene kant heeft de overheid met verschillende maatregelen positieve invloed uitgeoefend op het bestel maar aan de andere kant is gebleken dat teveel bemoeienis niet altijd leidt tot de beoogde effecten. Tot slot wordt geconcludeerd dat de rijksoverheid niet altijd effectief is in het ontwerpen van beleidsmaatregelen. Hierbij ontstaat ook de vraag of de rijksoverheid bij het maken ervan echt is uitgegaan van de empirie of dat ze zich in sommige gevallen misschien teveel hebben laten leiden door de eigen wensen en een irreëel beeld van het muziekveld. Als dat namelijk aan de orde is dan hebben deze beleidswijzigingen van begin af aan eigenlijk al geen kans van slagen meer.