Hoe de politiek verdween uit de Staten-Generaal

Macht en tegenmacht zijn niet meer in balans. Dat is de conclusie van een breed scala aan kritieken op de Nederlandse politiek in de afgelopen jaren. Het zijn niet de eersten de besten die de positie van de Tweede Kamer tegenover het kabinet zien verzwakken en die ontwikkeling met lede ogen aanzien. De kritiek op het functioneren van de Tweede Kamer is substantieel, scherp en samenhangend. Ze kan niet worden afgedaan als de onvermijdelijke ruis op de achtergrond in elk politiek stelsel. Uit de commentaren van Hoge Colleges van Staat, adviesorganen, wetenschappers en Kamerleden rijst een coherent en verontrustend beeld op van een parlement dat op een verkeerd spoor terecht is gekomen. Dat beeld is niet gebaseerd op het laatste jaar, of op het laatste spoeddebat. Integendeel. De negatieve ontwikkeling van het parlement heeft zich reeds decennia geleden ingezet en is door de jaren heen bij herhaling waargenomen, zonder dat ooit een fundamentele koerswijziging heeft plaatsgevonden. De gevolgen ervan worden steeds pijnlijker zichtbaar: afnemend gezag van de Tweede Kamer, omzeiling van het parlement door vooroverleg tussen bijvoorbeeld coalitiepartijen en sociale partners, klachten over hijgerigheid en incidentenpolitiek, een spectaculaire stijging van het aantal moties, vragen en spoeddebatten, et cetera. De kern van het probleem ligt in de depolitisering van het parlement en de verstoorde machtsbalans tussen parlement en regering die daar het gevolg van is. Het Nederlandse parlementaire stelsel met zijn ‘evenwicht der machten’ laat ruimte voor machtsverschuivingen tussen regering en parlement, en de afgelopen decennia hebben we die macht hoe langer hoe meer richting de regering zien schuiven. De Kamer heeft dat zelf sluipenderwijs laten gebeuren. De ontzuiling en ontideologisering holden de politieke agenda’s van de politieke partijen uit, terwijl de Kamerfracties het onvermijdelijke wegsijpelen van bevoegdheden richting de Europese Unie en lagere overheden met lede ogen aanzagen en daarop geen antwoord hadden. De Tweede Kamer heeft zich als gevolg van deze ontwikkelingen vast willen klampen aan het maken van ‘beleid’. Haar poging om door vroege betrokkenheid en ‘meebesturen’ haar positie te versterken, moest echter wel averechts uitwerken. Door mee te besturen ging de Kamer een niet te winnen concurrentiestrijd aan met het kabinet en zijn duizenden ambtenaren, en liet ze bovendien ongewild de samenleving in de steek. Door haar vertegenwoordigende functie te verwaarlozen en zich het politieke debat te laten ontglippen, ontdeed de Kamer zich van haar eigen kracht, als een Simson die zijn eigen haar afknipt. Het belang van de regering in een buitengewoon ingewikkelde omgeving van politieke en maatschappelijke verhoudingen was ondertussen de stabiliteit te bevorderen. Kabinet en regeringspartijen wilden potentiële politieke conflicten in de kiem smoren, door middel van het opstellen van regeerakkoorden, en vooroverleg met coalitiefracties en sociale partners. Zo droegen zij bij aan de verdere depolitisering van het parlement. De belangrijkste politieke beslissingen zijn immers steeds al gevallen voor het parlement aan bod is gekomen. Het parlement heeft als gevolg van alle bovenstaande processen aan politiek en inhoudelijk belang ingeboet, terwijl ze wordt geconfronteerd met meer macht en zichtbaarheid voor het kabinet en een cynische houding van de media tegenover politiek. In verwoede pogingen nog aandacht voor haar werkzaamheden te genereren is (een deel van) de Kamer vervallen in een spiraal van incidentenpolitiek, verruwing van het taalgebruik en overmatig gebruik van parlementaire middelen. Ironisch genoeg draagt ze zo alleen maar verder bij aan het afnemend gezag van het parlement als instituut en het cynisme bij journalisten over een politiek die nergens meer over gaat. De kernfunctie van de Tweede Kamer en zelfs van de parlementaire democratie wordt geschaad en beperkt door de afwezigheid van een authentiek parlementair debat over maatschappelijke problematiek. De omzetting van maatschappelijke polarisatie in politieke polarisatie vindt onvoldoende in de openbaarheid plaats. Maatschappelijke tegenstellingen vinden niet meer hun spiegelbeeld in politieke tegenstellingen, omdat de laatste worden verhuld en gepacificeerd voordat ze voor pers en publiek zichtbaar zijn. Hierin schuilt het gevaar dat tegenstellingen in de samenleving worden verscherpt, of op zijn minst niet worden opgelost, omdat ze politiek niet openlijk worden besproken en tot een compromis worden gebracht. Zo kan depolitisering van het parlement leiden tot sterkere polarisatie in de samenleving. Als dat gebeurt, heeft de parlementaire democratie, zoals gezien en beargumenteerd door Thorbecke en anderen, gefaald. Het herstel van de Kamer moet beginnen bij het herstel van het politieke debat. De politiek moet terug naar de Staten-Generaal. Daarvoor is noodzakelijk dat Kamerleden een halt toeroepen aan de verambtelijking van hun werkzaamheden. De Tweede Kamer zal zich los moeten worstelen aan de technocratie en moeten investeren in haar vertegenwoordigende en controlerende functies. Zij is bij uitstek in staat om maatschappelijke problematiek te constateren en te agenderen, en de uitwerking van kabinetsbeleid in de samenleving te beoordelen. Zoals de Kamer op het gebied van beleid nooit een gelijkwaardige partner van het kabinet zal kunnen zijn, zo zal het kabinet nooit de vertaalslag van samenleving naar politiek kunnen maken zoals de Kamer dat kan. Bij een versterking van de vertegenwoordigende functie hoort ook de ontwikkeling van zelfbewuste politieke partijen, de re-ideologisering van de politiek. Een andere voorwaarde voor het herstel van het politieke debat is een einde aan de gijzeling van de Kamer door het kabinet. De institutionele scheidslijn tussen regering en parlement mag niet langer het kind van de rekening zijn. De Kamer moet meer onafhankelijkheid van de regering veroveren om het politieke debat leven in te blazen. Het is de hoogste tijd dat oude aanbevelingen over de kabinetsformatie, de agenda van de Tweede Kamer, het weren van partijleiders uit het kabinet en de versterking van de positie van de minister-president worden uitgevoerd.