Minder misdrijven: door overheidsingrijpen of zelfbescherming?

Met de invoering aan het begin van de negentiende eeuw in Frankrijk van de Code Pénal kwamen voor het eerst geregeld cijfers ter beschikking over wetsovertredingen. Quételet (1835) ontdekte alras meerdere standvastigheden in deze cijfers. Rekening houdend met het aantal inwoners van Frankrijk, was het aantal aangeklaagden voor misdrijven tegen personen of eigendommen in 1826, 1827, 1828 en 1829 nagenoeg gelijk. Voor deze jaren kwam ook de verhouding tussen het aantal veroordeelden en het aantal aangeklaagden overeen, evenals het quotiënt van de aantallen aangeklaagden wegens misdrijven tegen personen en tegen eigendommen. Belgische bevindingen wezen ook op onveranderlijkheid. Quételet beweerde dat de ‘gemiddelde mens’ een vaste ‘hang’ naar misdaad vertoont. Erg blijvend bleek de ‘penchant au crime’ niet te zijn. Zo toonde Von Mayr (1867) met gegevens voor Beieren tussen 1835 en 1861 aan dat als de graanprijs een stuiver stijgt, het aantal diefstallen per 100.000 inwoners met één toeneemt. Franke (1991, p. 21) liet voor Nederland tussen 1850 en 1974 zien dat het relatieve aantal veroordelingen wegens moord of doodslag, met inbegrip van pogingen daartoe, behoorlijk schommelde en daarna, tot 1989, het eindpunt van zijn tijdreeks, sterk steeg. Nieuwbeerta en Deerenberg (2005, p. 59) toonden met de doodsoorzakenstatistiek aan dat het relatieve aantal slachtoffers van moord en doodslag zich in Nederland van 1911 tot in de jaren zestig onder de 0,5 per 100.000 bewoog, om in 1990 boven de 1,0 uit te komen en daar tot 2001, hun laatste waarnemingsjaar, te blijven. Net daarna gingen de relatieve aantallen slachtoffers van moord en doodslag dalen (Nieuwbeerta en Leistra, 2007, p. 41 met cijfers voor 1992-2006). Het peil van 1970 is echter nog niet bereikt, al hoewel het zich nu iets onder de 1,0 bevindt. In het navolgende behandel ik verklaringsvragen over Nederlandse trends in wetsovertreding. Ik doe dat niet alleen omdat sociologie over samenlevingen gaat, over overeenkomsten en verschillen tussen maatschappijen en ontwikkelingen binnen landen, en deze socioloog zich, net als een schoenmaker, bij de leest houdt. Ik doe dat ook omdat onderzoek naar wetmatigheden in wetsovertredingen met een rechtstreeks beleidsbelang betrekking dient te hebben op Nederland, dat wil zeggen op de criminaliteit en de instituties van die staat. En ik doe dat vooral omdat de laatste jaren vragen naar verklaringen van trends in wetsovertredingen voor Nederland op inhoudelijk en theoretisch minder bevredigende wijze aan de orde zijn gesteld. Bij het zoeken naar verklaringen in de Nederlandse criminologie en victimologie verdwenen vragen over preventie door overheidinstellingen en door potentiële slachtoffers soms uit het oog. Al doende hoop ik de weg te wijzen van in deze vakken gangbare vragen naar vragen in de criminaliteitsociologie (vergelijk Ultee, 2005).