Strafrechtelijke aansprakelijkheid heroverwogen : over opzet, schuld, schulduitsluitingsgronden en straf

In het proefschrift waarop jurist en psycholoog Alwin van Dijk, met als promotor mr. M. Otte, op 8 mei 2008 cum laude promoveerde, worden een aantal belangrijke strafrechtelijke thema’s (opzet; schuld; straf) besproken vanuit verschillende perspectieven (juridisch; filosofisch; psychologisch). De interpretatie van opzet, schuld en schulduitsluitingsgronden wordt in verband gebracht met doelen die ten grondslag liggen aan straf. Uitgangspunt is een Rawlsiaans gedachte-experiment. Rawlsiaanse contractanten, die zich bevinden achter een sluier van onwetendheid, wordt gevraagd een rechtvaardig strafrechtelijk stelsel te ontwikkelen. Van Dijk betoogt dat een rechtvaardig strafrecht beschikt over de volgende kenmerken. (1) Er mag niet gestraft worden zonder schuld (schuldbeginsel). (2) Er mag geen zwaardere straf worden opgelegd dan vanuit preventief oogpunt vereist is (subsidiariteitsbeginsel). (3) Vergelding is geen legitiem strafdoel: de strafhoogte mag bepaald noch beperkt worden door retributieve overwegingen. (4) Een zware straf is alleen gerechtvaardigd als de gestrafte de straf gemakkelijk had kunnen vermijden (vermijdbaarheidsbeginsel). (5) Preventie kan ertoe nopen om in gelijke gevallen een ongelijke straf op te leggen. (6) Strafrechtelijke aansprakelijkheid wordt beheerst door het controleprincipe: opzet, schuld en schulduitsluitingsgronden moeten burgers controle geven over het in aanraking komen met het strafrecht. Het controleprincipe wordt in verband gebracht met de interpretatie van schuld op bestanddeelniveau en de schulduitsluitingsgronden psychische overmacht, noodweerexces, ontoerekeningsvatbaarheid en avas. Van Dijk betoogt dat schuld in drie opzichten restrictief moet worden geïnterpreteerd. (1) Er dient sprake te zijn van een grove afwijking van een maatschappelijke norm. (2) Subjectieve factoren, zoals geestelijke of lichamelijke afwijkingen, moeten kunnen leiden tot disculpatie. (3) Culpose aansprakelijkheid dient primair beperkt te blijven tot doleuze schuld, waarbij sprake is van bewuste regelovertreding. Het belang van deze punten wordt nog versterkt, omdat psychologische biases rechters ertoe aanzetten te snel schuld aan te nemen. De interpretatie van opzet vormt een heet hangijzer in de doctrine. Veel schrijvers menen dat opzet een normatief begrip is, waarbij het niet gaat om de psychische gesteldheid van de verdachte. Van Dijk betoogt daarentegen dat een psychisch opzetbegrip de voorkeur verdient. Hij verdedigt een cognitieve interpretatie van opzet: het gaat om ‘weten’ en niet om ‘willen’. Deze bevindingen zijn van belang voor de grens tussen voorwaardelijk opzet en schuld. Sinds het Porsche-arrest en de Hiv-arresten bestaat grote onduidelijkheid over het bereik van voorwaardelijk opzet. Van Dijk breekt een lans voor een eenvormig opzetbegrip, waarbij de inhoud van opzet niet varieert van delict tot delict. Bovendien meent hij dat alleen sprake is van voorwaardelijk opzet als de verdachte zich gerealiseerd heeft dat de kans dat het gevolg intreedt ten minste 10 procent is.